Rik Devillé, Mens van het Jaar: ‘Niet alle getuigenissen van slachtoffers zijn verjaard’

De docuserie Godvergeten joeg in september schokgolven door Vlaanderen. De afgelopen 30 jaar verzamelde Rik Devillé duizenden verhalen van slachtoffers van seksueel misbruik in de kerk. Hij is Knacks Mens van het Jaar.

In 2019 verscheen In naam van de Vader, met daarin 101 door priester Rik Devillé opgetekende verhalen van slachtoffers van seksueel misbruik in de kerk. Het boek veroorzaakte amper een rimpeling. Tot researcher en interviewer Ingrid Schildermans en regisseur Ibbe Daniëls de slachtoffers in vier afleveringen van Godvergeten een gezicht gaven. De door merg en been gaande getuigenissen van overlevers van meer dan dertig jaar misbruik in de Belgische katholieke kerk sloegen in als een bom. De maatschappelijke verontwaardiging is enorm, met een stortvloed aan ontdopingen en een parlementaire onderzoekscommissie tot gevolg.

Meneer Devillé, u bent Mens van het Jaar.

Rik Devillé: Dat is een stimulans om nog even in leven te blijven: tot de volgende ‘Mens van het Jaar’ wil ik daar elke dag van genieten. (lacht)

Ingrid Schildermans: Rik verdient dat dubbel en dik. Ik hoop dat deze verkiezing tot Mens van het Jaar de aanleiding wordt voor de oprichting van een onafhankelijk meldpunt ‘misbruik in de kerk’, zodat hij eindelijk van zijn pensioen kan genieten.

Ook na het ontslag van de Brugse pedofiele bisschop Roger Vangheluwe in april 2010, gevolgd door Operatie Kelk, het grootschalige gerechtelijk onderzoek naar kindermisbruik in de Belgische kerk, was de verontwaardiging groot. Toch werd het vrij snel weer business as usual.

Ibbe Daniëls: Toen ging de storm vrij snel liggen, dat is juist.

Schildermans: We hadden verwacht dat Godvergeten voor verontwaardiging zou zorgen, maar niet dat het zulke dimensies zou aannemen. We maakten ons vooral zorgen over mogelijke negatieve reacties tegenover de getuigen.

Daniëls: Ik voelde me lang onzeker of onze reeks wel goed genoeg was. De gesprekken met de slachtoffers kwamen keihard binnen en toch bleef ik me afvragen of we de juiste toon hadden gevonden. De dag waarop de getuigen Godvergeten voor het eerst te zien kregen, was emotioneel. Die mensen kenden elkaar niet en toch voelde je hoe ze met elkaar verbonden zijn. Vorige week kwam ik een collega en leeftijdsgenoot tegen die zei: ‘Ik ben kapot van jullie reeks. Ik maakte het ook mee.’

Ik werd bij Danneels op het matje geroepen. Ik moest mijn boek afzweren of ik vloog uit de kerk.

Rik Devillé

Schildermans: Het erge is dat het kindermisbruik zo massaal is. Wij zonden maar een fractie uit van het materiaal dat we in handen hebben. Ontzettend veel mensen lieten ons de voorbije weken weten: ‘Ik ook.’ In de parlementaire onderzoekscommissie naar seksueel misbruik in de kerk, die begin november van start ging, wond Kamerlid Valerie Van Peel (N-VA) zich op over al die mensen die liever niet naar Godvergeten kijken omdat ze het ‘veel te erg’ vinden. Van Peel zei: ‘Verman jullie en kijk toch maar. Het is hoog tijd dat jullie je ogen openen.’ Ik vond dat heel sterk.

Godvergeten licht maar een tipje van de sluier?

Daniëls: De gruwel die zo veel kinderen is aangedaan, tart elke verbeelding.

Devillé: Intussen blijven de getuigenissen komen.

Schildermans: In onze eerste aflevering komt de Abdijschool van Dendermonde in het vizier. Het gaat dan over één dader, Dom Robert, die in zijn eentje een slagveld aanrichtte. Maar er waren in die school nog meer daders, met een veelvoud aan slachtoffers. We hadden makkelijk vier afleveringen kunnen vullen met verhalen over de Abdijschool en nog eens vier extra over de Broeders van Liefde.

Devillé: Ik krijg nog mensen over de vloer die ooit op de Abdijschool van Dendermonde zaten en geloven dat zij de eerste slachtoffers zijn. Ze hebben zich hun hele leven geïsoleerd, weten niets van de anderen, rapen op een dag al hun moed bijeen en komen dan hier terecht.

Daniëls: Wat ons choqueerde: hoe kan dat misbruik al die decennia blijven doorgaan? Kinderen van een jaar of tien die verschrikkelijke feiten moeten ondergaan. Van het ene slachtoffer naar het andere, jaar na jaar, na jaar, na jaar.

Devillé: Ingrid en Ibbe leggen in Godvergeten de geschiedenis vast van de mensen die ze nog konden interviewen. De oudste getuige, Eva, is geboren in 1935. Maar vorige week werd haar leeftijdsrecord gebroken. Een meneer van 86 belde me vanuit zijn auto. Hij stond aan de kant van de weg. Ik hoorde hem huilen. Hij was thuis weggereden en had zijn auto ergens geparkeerd om me te bellen. Zijn vrouw en kinderen mochten zijn verhaal niet horen.

Ze wisten het nog niet?

Devillé: Nee, zijn kleinkinderen en achterkleinkinderen ook niet. Ik was de eerste mens ooit die zijn verhaalde hoorde, een wildvreemde. Via de telefoon.

Schildermans: Dat beeld van die huilende oude man, alleen in zijn auto, die eindelijk de moed vindt om je te bellen. Hartverscheurend.

Devillé: Ik heb inmiddels zo veel getuigenissen over misbruik in de kerk gehoord en toch doen ze ook mij telkens weer ineenkrimpen.

In 1992 publiceerde u De laatste dictatuur, waarin u de maat nam van de katholieke kerk. Dat boek veroorzaakte veel opschudding. Aan het instituut veranderde de voorbije dertig jaar niet zoveel, toch bleef u als priester lid van die ‘dictatuur’.

Devillé: Gelukkig bleef ik lid: ze hadden me liever zien vertrekken. Ze hebben ook op mijn vertrek aangestuurd. ‘Dan moeten jullie me maar een proces aandoen en me eruit zetten’, reageerde ik. Met een buitenstaander die de kerk aanvalt, kunnen ze leven. Maar een insider, dat is wat anders.

Toen ik in de jaren zestig aan mijn priesteropleiding begon, waaide er een nieuwe wind door de kerk. Het was de tijd van het Tweede Vaticaans Concilie onder impuls van paus Johannes XXIII. Ramen en deuren werden opengegooid. Ik hoor kardinaal Leo Suenens nog zeggen dat je niet alleen priester in de wereld moest zijn, maar ook van de wereld. Daarna keerden we met elke nieuwe paus een eeuw terug in de tijd. Vandaag bevinden we ons opnieuw in de middeleeuwen, ondanks de zogenaamde vernieuwer paus Franciscus.

Ik kan niet begrijpen dat iemand die vanuit jeugdige idealen priester of geestelijke werd, later alles waar hij van droomde en in geloofde zomaar kan verraden. Hoe kun je jarenlang keihard dat misbruik blijven ontkennen, zelfs nadat zo veel slachtoffers hun verhaal hebben verteld? Wat is een mensenleven nog voor je waard als je weigert om mensen in nood te helpen? Je hoeft geen theologie gestudeerd te hebben om te beseffen dat zo’n houding allesbehalve christelijk is. Integendeel, als christen moet je naar slachtoffers luisteren en vragen wat je voor hen kunt betekenen. Nooit stelde een gezagsdrager binnen de katholieke kerk die vraag. Ook nu niet, ze krijgen het niet eens over hun lippen. Kardinaal Godfried Danneels zei ooit: ‘Een priester doet zoiets niet. Dat is onmogelijk.’ Ze huren nog altijd advocaten in om zich te verdedigen. Waarom heb je een advocaat nodig tegen een mens in diepe nood?

Schildermans: Toen ik voor Godvergeten het archief doorploegde, viel het me op: het gebrek aan empathie, en altijd weer dat minimaliseren. Al die gezagsdragers in de kerk die zelf geen kinderen misbruiken maar het misbruik wel toedekken en daders een hand boven het hoofd houden door hen simpelweg over te plaatsen.

Denkt u dan aan Danneels?

Schildermans: Onder anderen. Maar ook aan paus Franciscus. Hij scherpt zogezegd de regels aan en bestempelt misbruik van kinderen als ‘psychologische moord’. In werkelijkheid blijft het alleen bij woorden.

Devillé: Sinds de reeks en de oprichting van de bijzondere onderzoekscommissie heb ik nog niemand van de kerk gehoord. Die stilte is ijzig. Ik snap dat niet.

Daniëls: Ik ook niet. Ik denk dat niemand in deze kamer die oorverdovende stilte kan begrijpen.

Aartsbisschop Luc Terlinden of bisschop Johan Bonny belden niet: ‘Meneer Devillé, de koffie staat klaar, we moeten eens praten’?

Devillé: Nee. Dat zullen ze alleen doen als er een jurist bij mag zijn.

Kerkjurist Rik Torfs?

Devillé: Dat is geen jurist om de rechten van de mensen van dit land te verdedigen, maar die van de paus van Rome, hè. (lacht)

In 1992 stond Rik Torfs geprogrammeerd om te spreken op de boekvoorstelling van De laatste dictatuur.

Devillé: De toenmalige rector van de KU Leuven, Roger Dillemans, had gehoord dat Torfs de inleiding zou verzorgen en belde hem aan de vooravond van de boekvoorstelling. Hij mocht niet. Ik had Torfs’ tekst op voorhand gelezen en wist dat het niet echt reclame voor mijn boek was. Ik had daar geen enkel probleem mee. De oorspronkelijke titel luidde: ‘De laatste dictatuur uit Europa’. De Berlijnse Muur was drie jaar eerder gevallen, wat het einde inluidde van de laatste totalitaire regimes in Europa. Ik bespeurde nog één dictatuur: de kerk. Misschien was het hoog tijd om ook dat instituut op een democratische manier te structureren. Het kon best dat er aan mijn visie haken en ogen zaten: daarom ook was Torfs gevraagd om stevige kritiek te leveren. Maar voor kardinaal Danneels was het al te veel dat Rik Torfs aandacht aan mijn boek wilde besteden.

Met als gevolg dat zowel u als Rik Torfs niet op de voorstelling van uw boek aanwezig was?

Devillé: De secretaris van de kardinaal liet me de dag voordien weten dat mijn aanwezigheid op mijn eigen boekvoorstelling niet gewenst was.

Waarmee de kerk uw stelling over de dictatuur bewees?

Devillé: Precies. Niet veel later werd ik bij Danneels op het matje geroepen. Ik zie hem daar nog zitten, in zijn fauteuil. Misbruikslachtoffers die destijds door hem ontvangen werden, beschrijven exact hetzelfde tafereel.

Daniëls: Met een briefje op zijn schoot?

Devillé: Eerst luisterde hij zogezegd naar mij. In feite was dat puur tijdverlies voor hem, want zijn briefje vol veroordelingen was al klaar. Ik kreeg een aantal ‘voorwaarden’ opgelegd: ik moest het boek afzweren of ik vloog uit de kerk. Ik ging met dat niet ondertekende briefje vol voorwaarden nog langs bij kerkjurist Torfs. Toen geloofde ik nog in kerkelijk recht. Dat is inmiddels lang geleden.

Fernand Keuleneer, indertijd advocaat van Danneels, tweette op 12 september naar aanleiding van de kritiek op Johan Bonny na diens ophefmakende interview over Godvergeten op Radio 1: ‘Zo wordt Bonny ook eens geconfronteerd met de moralistische, genadeloze Totalkrieg die tegen de kerk gevoerd wordt, zogezegd namens “de slachtoffers”. “You either have lunch, or you are lunch.” Onthoud het, monseigneur.’

Devillé: Een perfecte illustratie van het machtsdenken in de katholieke kerk. Ze denken: als we de macht kwijt zijn, is het gedaan.

Keuleneer suggereert dat de slachtoffers door anderen worden gebruikt.

Tot vandaag worden slachtoffers gemanipuleerd, ook als de feiten níét verjaard zijn.

Ingrid Schildermans

Schildermans: Dat discours wordt telkens weer opgevoerd. Met de hand op het hart: alle mensen brengen in Godvergeten voor 100 procent hun eigen verhaal.

Daniëls: Hebt u toen gehoord wat Bonny op de radio zei? ‘De indruk wordt gewekt dat we vijftien jaar niets gedaan hebben. Onze generatie is opgezadeld met de opkuis.’

Meneer Devillé, wanneer hoorde u voor het eerst over het misbruik in de kerk?

Devillé: Rond 1992 las ik in de krant dat in Luxemburg een priester voor de rechter moest verschijnen voor kindermisbruik. Intussen liep die man vrij rond. De bisschop had tegen hem gezegd: ‘Ga tijdens je proces logeren in dat tehuis voor kinderen.’ Ik weet nog dat ik daar verontwaardigd over was. In dat artikel stond ook nog dat de directeur van het tehuis op zijn kosten een hotelkamer voor de priester had geregeld. Hij vertrouwde zijn gast niet. Dat bericht leek toen niet meer dan een fait divers. Twee jaar later zat ik in een andere realiteit. Toen schreef ik het boek De katholieke ziekte, een analyse van de machtsstructuur van de kerk. U zou de teksten eens moeten lezen die René Stockman van de Broeders van Liefde schreef over mij en mijn kompaan Norbert Bethune van de werkgroep Mensenrechten in de kerk. Stockman noemde ons ‘nestbevuilers’.

Schildermans: Uit de dossiers leerde ik dat leerkrachten die zo dapper waren om gevallen van misbruik te melden, als ‘pervers’ werden bestempeld.

Daniëls: Sommigen werden zelfs ontslagen.

Naar aanleiding van Godvergeten borrelde de discussie op of de gemeenschap nog zo veel belastinggeld moet stoppen in de kerk. Terecht?

Devillé: Ik vind van wel. Alleen moeten we eerst dat ‘andere probleem’ oplossen. De slachtoffers mogen niet gebruikt worden om de stal uit te mesten. De parlementaire onderzoekscommissie dient ook niet om de stal uit te mesten, ze moet gaan over de slachtoffers. Wat is hen overkomen en hoe gaan we ze nu eindelijk op een correcte wijze in ere herstellen?

Moet dat nog binnen de kerk? Is het niet bizar dat slachtoffers voor schadevergoedingen moeten aankloppen bij een kerkelijke stichting?

Devillé: In de eerste parlementaire commissie, in de nasleep van de zaak-Vangheluwe, werden geen slachtoffers gehoord. De voorbije jaren kreeg geen enkel slachtoffer het woord, tot de publicatie van mijn boek In naam van de Vader en Godvergeten. Dertien jaar geleden vonden de parlementsleden dat er toch iets moest gebeuren voor de slachtoffers. Ze gingen daarvoor in zee met de bisschoppen, diezelfde heren die in de commissie hadden staan liegen. Toen was het geen onderzoekscommissie zoals nu, de bisschoppen konden het zich dus nog veroorloven om leugens rond te strooien. Nu niet meer.

Schildermans: Rouwexpert Manu Keirse is voorzitter van de kerkelijke stichting Dignity, die de schadevergoedingen voor slachtoffers van misbruik in de kerk regelt. Keirse zei me: ‘De meeste van die zaken zijn verjaard. Eigenlijk is Dignity een heel mooie geste van de kerk. Want die mensen kunnen juridisch nergens meer terecht.’ In september 2023 publiceerde de krant De Morgen het verhaal van Nina. Vanaf haar dertiende werd ze jarenlang misbruikt binnen de muren van een Antwerpse geloofsgemeenschap. In maart 2022 meldde ze zich als slachtoffer bij Dignity. Nina nam de gesprekken met Manu Keirse en een kerkjurist op. Keirse raadde haar op zalvende toon af om juridische stappen tegen de dader te ondernemen. Tot vandaag worden slachtoffers gemanipuleerd, ook als de feiten níét verjaard zijn. ‘Stap niet naar het gerecht. Laten we een dading sluiten.’ Nina vroeg hoe het dan zit met de dader, of hij dan gewoon verder mag blijven doen. De essentie is toch dat kinderen beschermd worden?

Meneer Devillé, u verzamelde duizenden getuigenissen. Hoe komt het dat de kerk al die jaren zo’n vruchtbare bodem was voor pedofilie?

Devillé: Het verplichte celibaat heeft daar zeker iets mee te maken. In onze maatschappij leven veel mensen probleemloos celibatair, maar in de kerk wordt het opgelegd: geestelijken moeten zweren om zonder partner door het leven te gaan.

Leven zonder seksuele relatie is zo goed als onmogelijk, waardoor mensen op zoek gaan naar verdoken uitwegen. Die worden dan gevonden in situaties waarin anderen in een zwakke positie zitten. Dat kan om volwassenen gaan, maar ook om kinderen. Veel kindermisbruik speelde zich niet toevallig af in de tehuizen van de Broeders van Liefde. Daar werden wezen opgevangen en kinderen geplaatst die door hun ouders in de steek waren gelaten. De broeders wisten heel goed dat die kinderen niet bij hun ouders konden gaan klagen.

Niet alle getuigenissen van slachtoffers die hier over de vloer komen, zijn trouwens verjaard. Zo is er dat gehandicapte meisje van 22 dat misbruikt werd toen ze 6 was. Haar vader is gestorven en haar moeder stopt niet meer met huilen. Godvergeten opende haar ogen. Ze slaat zich voor het hoofd dat ze er nooit iets van gemerkt heeft. Ze ging toen wel met dat meisje naar de dokter: haar vagina was totaal verwoest. Die dokter verzorgde dat zesjarige meisje, maar liet één ding na: aan de alarmbel trekken. ‘Beroepsgeheim!’ In het katholieke tehuis waar dat meisje was opgenomen, vertelden ze: ‘Ze deed dat zelf.’ De politie maakte een pv op. Ik hoop echt dat deze zaak niet zonder gevolg blijft.