Waarom de oorlog in Oekraïne allesbehalve voorbij is

Zelensky en Macron maakten hun debuutoptreden, aangezien de vorige bijeenkomst tussen de vier sinds oktober 2016 dateerde. Maar beide heren speelden meteen een glansrol. In het omstreden interview met het Britse weekblad The Economist gaf die laatste midden november opnieuw te kennen dat Europese toenadering tot Rusland essentieel is, wil de Unie op het wereldtoneel een rol van betekenis spelen. Zelensky is op zijn beurt rechtstreeks betrokken bij het afzettingsonderzoek tegen Amerikaans president Donald Trump. Die laatste zou militaire steun ingehouden hebben om Zelensky een onderzoek te laten openen tegen Trumps rivaal Joe Biden en diens zoon Hunter.

Poetins strategie bestaat eruit om het conflict te laten bevriezen, zoals hij eerder in Georgië en Moldavië deed.

Voor zowel Poetin als Zelensky stond er heel wat op het spel. Tijdens de verkiezingscampagne heeft Zelensky – net zoals zijn gefaalde voorganger Petro Porosjenko – beloofd dat hij snel een einde zou maken aan de oorlog in zijn land. Vroeg of laat zal de voormalige televisiester de nodige resultaten moeten kunnen voorleggen. Poetin kijkt op zijn beurt nog steeds aan tegen Europese sancties die de Russische economie aanzienlijke schade berokkenen, wat hem op het thuisfront niet in dank wordt afgenomen.

Ondanks druk aan weerskanten was er in Parijs heel wat werk aan de winkel. In september 2014 en februari 2015 keurden Oekraïne en Rusland de zogenaamde Minsk-akkoorden goed. Beide documenten voorzagen een staakt-het-vuren en een stappenplan naar structurele vrede. In de praktijk bleven beide akkoorden dode letter en gingen de gevechten aan de frontlijn onverminderd verder.

Daarom besloot toenmalig Duits minister van Buitenlandse Zaken Frank-Walter Steinmeier – vandaag bondspresident – om het stappenplan op te splitsen. Zijn formule voorziet dat er onder Oekraïense wetgeving nieuwe verkiezingen komen in Oosten van het land onder de auspiciën van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE). Als de OVSE oordeelt dat die stembusgang eerlijk is verlopen, dan krijgt de gebieden die door separatisten worden bezet een speciale status terwijl Oekraïne haar oostelijke grens opnieuw zou kunnen controleren. Er bestond echter onenigheid over de opeenvolging van toegevingen.

Gevangenenruil

Begin oktober van dit jaar geraakten Oekraïne en Rusland het in grote lijnen eens over de Steinmeierformule. Toch bleef de onenigheid bestaan over de volgorde van de te volgen stappen. Eerst nieuwe verkiezingen? Of moeten de Russische troepen eerst verdwijnen? En wat met de voorwaardelijke speciale status voor de gecontesteerde gebieden rondom de steden Donetsk en Loehansk? Op de top in Parijs werd maandagavond vijf zaken afgesproken die de gespannen relaties tussen beide landen moeten ontdooien.

Ten eerste gaan Zelensky en Poetin akkoord met een staakt-het-vuren voor het einde van dit jaar. Op drie plaatsen in het Oosten van het land trekken de Russisch gezinde separatisten en de Oekraïense troepen zich uit de frontlijn terug – net zoals enkele maanden geleden al op drie andere plekken gebeurde. Onder toezicht van de OVSE wordt het zware wapentuig uit het gebied verwijderd en wordt de bufferzone ontmijnd. Daarnaast komt er een gevangenenruil en worden nieuwe doorgangsposten gecreëerd.

De overeenkomst betekent een stap in de goede richting. Vrede vereist dialoog en een dosis goede wil. Binnen vier maanden komen de leiders opnieuw samen om de boel te evalueren en eventueel verdere stappen te ondernemen. Dat Poetin en Zelensky in de marge van de top een voorlopig akkoord konden sluiten over gasleveringen bewijst dat er speling is voor een compromis.

Bevroren conflict

Maar in tegenstelling tot het optimisme van Macron over het akkoord – de top werd dan ook in Parijs georganiseerd – is het einde van het dispuut allesbehalve in zicht. Omdat de door de separatisten gecontroleerde gebieden een bijzondere status krijgen, lijkt de oorlog te zullen evolueren naar bevroren conflict waarin het huidige status-quo wordt behouden. Een impasse die de komende jaren verder naar de achtergrond zal verdwijnen.

Tenminste als het staakt-het-vuren in tegenstelling tot in het verleden wel gerespecteerd wordt. Het voorspelt in ieder geval weinig goeds dat Poetin de ‘grijze kardinaal’ Vladislav Soerkov, die op de Europese sanctielijst staat omwille van zijn betrokkenheid bij de crash van vlucht MH17, in zijn kielzog meenam naar het topoverleg.

Wie gelooft er nog dat Poetin de Krim binnen afzienbare tijd zal teruggeven aan Oekraïne?

Maandagmiddag, enkele uren voor de top in Parijs daadwerkelijk begon, kondigde Moskou aan dat het intussen 125.000 Russische paspoorten heeft verstrekt in Oost-Oekraïne, een demografische strategie die Rusland al langer hanteert om de invloedssfeer uit te breiden en territoriale claims te maken.

Zo zijn de Georgische provincies Zuid-Ossetië en Abchazië intussen al meer dan tien jaar afgescheiden nadat de lokale bevolking in 2008 met Russische steun in opstand kwamen tegen Tbilisi. Een gelijkaardig scenario voor het semi-autonomie Transnistrië in het Oosten van Moldavië, waar Rusland al meer dan 25 jaar troepen heeft gestationeerd. Het hoeft niet te verbazen dat ook de Baltische staten, waar een aanzienlijke Russische minderheid woont, enorm op hun hoede zijn.

Vanuit die optiek evolueren de zaken relatief gunstig voor de Rusland. Elke toegeving die de afgelopen vijf jaar door Oekraïne werd gedaan, betekent in vergelijking met de periode voor 2014 relatieve winst. Wie gelooft er nog dat Poetin de Krim binnen afzienbare tijd zal teruggeven aan Oekraïne? Donald Trump liet anderhalf jaar geleden al optekenen dat de Krim deel uitmaakt van Rusland.

Is de top voor Zelensky dan mislukt? Evenmin. Poetin sleepte geen extra toegevingen uit de brand. Op westerse erkenning van de annexatie moet de Russische president niet rekenen en de verkiezingen komen er pas na de gedeeltelijke terugtrekking. In eigen land kan Zelensky volhouden dat hij zijn rode lijnen niet heeft overschreden. Het wordt afwachten of en hoe lastig sommige Europese leiders – Emmanuel Macron op kop – tegen eind januari zullen doen over de verlenging van de economische sancties tegen Rusland.