‘Gezworen vijanden vinden elkaar in verzet tegen hervorming Duits kiessysteem’

‘De regering van bondskanselier Olaf Scholz heeft vorige vrijdag een hervorming van het Duitse kiessysteem laten goedkeuren in de Bondsdag.  Officieel is het de bedoeling het federale parlement te verkleinen’, schrijft Dirk Rochtus. ‘De Beierse christendemocraten (CSU) en de linksradicale ‘Die Linke’ zien er een tegen hen gericht manoeuvre in.’

De regering van bondskanselier Olaf Scholz heeft vorige vrijdag een hervorming van het Duitse kiessysteem laten goedkeuren in de Bondsdag.  Officieel is het de bedoeling het federale parlement te verkleinen. De Beierse christendemocraten (CSU) en de linksradicale ‘Die Linke’ zien er een tegen hen gericht manoeuvre in.

Met 736 zetels heeft Duitsland na China het tweede grootste parlement ter wereld. Het land telt 299 kiesdistricten die normaal gezien 598 zetels zouden moeten opleveren. Hoe komt het dan dat de Bondsdag er 138 meer telt? Het heeft alles te maken met het kiessysteem dat een meerderheidsstelsel met een stelsel van evenredige vertegenwoordiging combineert.

‘Stem van het volk’

Het is eigenlijk een gepersonaliseerd proportioneel kiessysteem. De Duitse burger beschikt namelijk over twee stemmen. Met de ‘Erststimme’ stuurt hij/zij die kandidaat naar de Bondsdag die in een bepaald kiesdistrict de meeste stemmen heeft behaald. De ‘Erststimme’ is in feite de ‘Volksstimme’. De kandidaten van de verschillende partijen moeten in hun kiesdistrict direct het contact met de burger zoeken en naar diens gunst dingen. Met de ‘Zweitstimme’ zet de kiezer een kruisje achter de lijst die de partij van zijn/haar voorkeur in de deelstaat heeft opgesteld. De Zweitstimme is de ‘Parteistimme’. De volgorde van de kandidaten op de lijst is onwrikbaar. De kandidaten van de ‘Landesliste’ hoeven geen affiches met ‘hun kop’ te verspreiden.

Surplus

Op basis van de Zweitstimmen werd tot nu toe het aantal zetels berekend waarop de partijen recht hebben in de Bondsdag. Een keer die krachtsverhoudingen bekend waren, werd bepaald welke persoon er naar de Bondsdag mocht. Eerst kwamen de volksvertegenwoordigers in aanmerking die in hun respectievelijke kiesdistrict de kandidaten van de andere partijen de loef hadden afgestoken. Had een partij op basis van de Zweitstimmen recht op nog meer zetels, dan volgden die kandidaten die in een vaste volgorde op de deelstaatlijst waren geplaatst.

Maar dan kwam de aap uit de mouw. Indien een partij meer direct verkozenen in de kiesdistricten had dan haar aan zetels toekwamen volgens de berekening op basis van de Zweitstimme, dan ging dat surplus in de vorm van Überhangmandate ook naar de Bondsdag. Als compensatie (Ausgleich) kregen de andere partijen dan Ausgleichsmandate opdat de krachtsverhoudingen op basis van de Zweitstimme niet zouden worden scheefgetrokken. Bij de laatste Bondsdagverkiezingen op 25 september 2021 kwamen er zo 138 mandaten bovenop de 598 voorziene. De ‘Union’, de christendemocratische fractie van de CDU en de CSU (die alleen in Beieren opkomt), kreeg er zo 41, de sociaaldemocratische SPD 36, de Groenen 24, de liberale FDP 16, de Alternative für Deutschland (AfD) 14 en Die Linke 7. Dan is er nog de ‘Grundmandatsklausel’. Deze clausule maakte het mogelijk dat een partij, die niet boven de kiesdrempel van 5% geraakte, toch in de Bondsdag kwam, wanneer minstens drie van haar kandidaten elk een kiesdistrict wisten te veroveren.

Deze drie ‘Direktmandate’ zorgden ervoor dat de partij zoveel zetels kreeg als haar toekwamen op basis van de getelde Zweitstimmen. Die Linke bijvoorbeeld behaalde in 2021 4,9%. Omdat ze drie ‘Direktmandate’ had, verwierf ze in totaal 39 zetels in het federale parlement.

Aanslag

De verkeerslichtcoalitie van SPD, Grüne en FDP wilde paal en perk stellen aan een opgeblazen parlement. Hoe ziet de hervorming eruit waarmee ze de oppositie, en in het bijzonder de CSU en Die Linke, in de gordijnen jaagt?  De Zweitstimme heet vanaf nu Hauptstimme, de Erststimme wordt omgedoopt in Wahlkreisstimme. Op basis van het aantal afgegeven Hauptstimmen wordt het aantal zetels per partij berekend. Heeft een partij meer ‘Direktmandate’ dan haar toekomen op basis van haar aandeel in de Hauptstimmen, komen de direct gekozen kandidaten die binnen een deelstaat de laagste Wahlkreisstimme van alle kiesdistricten hebben behaald niet in de Bondsdag.

Met andere woorden: Überhangmandate (en dus ook Ausgleichsmandate) verdwijnen. Ook het ‘Grundmandatsklausel’ gaat voor de bijl. Voor ‘Die Linke’ is dat problematisch. Opiniepeilingen voorspellen niet veel goeds: ze zou bij de volgende Bondsdagverkiezingen weer onder de kiesdrempel vallen. Ze zou op heel wat geluk moeten rekenen om binnen een bepaalde deelstaat of bepaalde deelstaten drie direct verkozenen te hebben die van alle deelstatelijke ‘Wahlkreise’ bovenaan staan.

Dietmar Bartsch, fractievoorzitter van Die Linke, noemde de hervorming dan ook een ‘offener Anschlag’ (een duidelijke aanslag) op zijn partij. Sociaaldemocraten (SPD) en communisten hebben het in de Duitse geschiedenis van de afgelopen 100 jaar nooit goed met elkaar kunnen vinden. Ze zijn concurrentie voor elkaar zoals bij ons de PS en de PTB.

Omzeilen

Ook de CSU maakt zich zorgen. In 2021 had ze weliswaar 46 kiesdistricten naar zich toe getrokken. Aangezien ze enkel in de deelstaat Beieren opkomt, had ze ‘bundesweit’ – dus op het niveau van heel Duitsland – slechts 5,2%. Op basis van de Zweitstimmen zou ze dus nog heel wat minder zetels overhouden in de Bondsdag.  Zou de CSU dan geen kartel kunnen vormen met de CDU (met wie ze in de Bondsdag toch een gemeenschappelijke fractie vormt)? Het Bundesverfassungsgericht, het Grondwettelijk Hof, heeft echter in september 1990 de mogelijkheid van lijstvorming met het oog op het omzeilen van de vijf-procent-klip als ongrondwettig bestempeld. Martin Huber, secretaris-generaal van de CSU, gaf lucht aan zijn woede over de kiessysteemhervorming van rood-groen-geel (nvdr – ‘geel’ is de partijkleur van de FDP): ‘Aan direct verkozen volksvertegenwoordigers de intrede in het parlement te weigeren, dat kennen we voor de rest enkel van schurkenstaten (…) Links-geel zet de bijl in ons democratisch fundament.’

Bizar

Buiten het feit dat specifiek CSU en Die Linke existentieel bedreigd zijn, zouden sommige kiesdistricten dus geen vertegenwoordiger (ook van een andere partij) meer hebben, een vertegenwoordiger die dichter bij de mensen staat dan de kandidaten van de deelstaatlijst. Om die kritiek ietwat te ondervangen heeft de regering het aantal zetels verhoogd van 598 naar maximum 630. Het bizarre aan het plenaire debat afgelopen vrijdag is dat partijen die elkaar niet kunnen luchten nu – ook al is het maar voor even – voor elkaar applaudisseerden: de AfD voor de verkeerslichtcoalitie, de CSU voor Die Linke. De ‘Union’ gaat alvast met een klacht aankloppen bij het Bundesverfassungsgericht.

Bärbel Bas (SPD), voorzitster van de Bondsdag, droomt intussen van nog meer hervormingen zoals daar zijn: pariteit van man en vrouw in het parlement en verlaging van de kiesgerechtigde leeftijd tot 16 jaar.

Dirk Rochtus doceert Duitse geschiedenis aan KU Leuven/Campus Antwerpen.