Oud-president Nicolas Sarkozy over de Oekraïne-oorlog: ‘Deze crisis heeft al te lang geduurd. We dansen op de rand van de vulkaan’

Gedurende zijn presidentschap besteedde Nicolas Sarkozy speciale aandacht aan de relatie met Rusland. In Tijden van confrontatie, zijn autobiografie die eerstdaags verschijnt, analyseert de voormalige Franse president de Russisch-Oekraïense oorlog. Een voorpublicatie.

De huidige Oekraïne-oorlog is net als de Georgische oorlog van destijds in de eerste plaats een Europees vraagstuk. Het is aan ons om met deze crisis om te gaan en die uiteindelijk af te wikkelen. Natuurlijk moeten we ons niet lijdzaam voegen naar de strategie van Vladimir Poetin, die ons door middel van ongeremd en meedogenloos militair machtsvertoon voor een fait accompli wil stellen. Zijn methoden druisen in tegen alle facetten van het internationale recht. Onze veroordeling dient dan ook klip-en-klaar te zijn.

Tegelijkertijd moeten we voor ogen houden dat de Oost-Europese geschiedenis bijzonder complex is en wemelt van gewelddadige conflicten met eeuwenoude wortels. Naarmate de eeuwen verstreken, schuurden, botsten en versmolten grenzen, nationaliteiten, belangen en identiteiten op een steeds complexere wijze tegen, op en met elkaar. Zo’n beetje het enige wat stabiel bleef was de haat, de verbittering, het ressentiment en het wantrouwen. Zo zullen de Polen nooit voor Europa en tegen de Verenigde Staten kiezen. Hun begrijpelijke afkeer van Rusland zal altijd het overheersende sentiment blijven.

Maar als geheel mag Europa zich niet laten leiden door zo’n instinctieve, oppervlakkige reactie bij het vormgeven van de betrekkingen tussen het Europese continent en de Russen. Het is dan ook met ongerustheid dat ik hoor hoe er constant drie zelfvoldane slogans herhaald worden die ons continent richting een weergaloze catastrofe kunnen stuwen.

De eerste is de stelling dat wij Europeanen ‘in oorlog zijn met Rusland zonder oorlog te voeren’. Merkwaardige formulering. Het klopt dat wij geen militairen ter plekke hebben. Maar we leveren wel een constante stroom wapens aan een van de oorlogvoerende partijen. Op korte termijn dreigt deze situatie onhoudbaar te worden. In ieder geval zullen we onze strategie moeten verduidelijken, zeker als deze oorlog langer voortduurt.

De tweede, nog vaker gehoorde frase is dat de Europese en Amerikaanse staten ‘zo lang als nodig is en tot het uiterste’ Oekraïne zullen steunen. Dat klinkt krachtig en duidelijk. Maar het probleem hiermee is dat niemand, en zeker niet een van de staatshoofden, heeft toegelicht wat dat ‘uiterste’ dan precies inhoudt. Gaat het om het verdrijven van de Russen uit de Donbas en omgeving? Of om het heroveren van de Krim? Of is het de bedoeling om op te trekken naar Moskou en te eisen, of zelfs militair te bewerkstelligen dat Poetin het Kremlin verlaat? Is het kortom wel zo verstandig om een proxy-oorlog te voeren zonder ooit de moeite te nemen om de concrete doelstellingen te formuleren die de coalitie wil bereiken? Het zou allemaal tamelijk curieus zijn, als de situatie niet zo ernstig was.

De derde veelgehoorde leus, die haaks staat op het gezonde verstand, is dat Oekraïne een rechtmatige plek heeft binnen de NAVO en de Europese Unie. Binnen de NAVO? Met als gevolg dat het Russische nationalisme nóg verder oplaait? Het lijkt mij niet wijs om de vele Russische haviken op een presenteerblaadje het afschrikwekkende argument aan te reiken dat bestaat uit militaire installaties aan hun landsgrenzen. Als je olie op het vuur wilt gooien, moet je dat vooral doen.

En in de Europese Unie? Alsof we niet hebben geleerd van onze onfortuinlijke ervaringen met het kandidaat-lidmaatschap van Turkije. We staan op het punt een belofte te doen die we niet gaan waarmaken, en waarbij we trouwens ook helemaal geen belang hebben. Oekraïne is een brug tussen Europa en Rusland, net zoals Turkije fungeert als brug tussen Europa en Azië. Als we op een van beide oevers de brug ontmantelen, maken we hem volstrekt onbruikbaar. Met het oog op de stabiliteit van het continent Europa is een slechtere strategie moeilijk voorstelbaar.

Burenrelatie

Me dunkt dat elke oprechte waarnemer het ermee eens zal zijn dat de juiste oplossing een andere is. Stap één zal zijn om ons te bewegen richting de-escalatie en kalmte. Landen veranderen niet van adres. Rusland blijft ons buurland, of we dat nu leuk vinden of niet. Ook blijft het Slavisch en Russisch, wat betekent dat het veel van onze waarden en principes niet zal delen. We zullen wegen en middelen moeten verzinnen om zo niet een goede, dan toch op zijn minst een vreedzame burenrelatie te herstellen. Wat de Duitsers en Fransen na de Tweede Wereldoorlog voor elkaar hebben gekregen lijkt me hoe dan ook een veel grotere prestatie dan dat wat er nodig is voor een herstel van de betrekkingen tussen Europa en Rusland. Laatstgenoemde zal ten eerste moeten afzien van elk militair ingrijpen tegen al zijn buurlanden, ongeacht of die nu klein of groot zijn en of ze in het oosten of westen, het noorden of zuiden liggen. Dat zou geen onmogelijke toezegging hoeven zijn, aangezien dat gedurende twintig jaar, tussen de val van de Muur in 1989 en het conflict in Georgië in 2008, constant het russische buitenlandbeleid is geweest.

Ik wil eraan herinneren dat er tijdens het ineenstorten en uiteenvallen van de Sovjet-Unie geen schot is gelost. Is het mogelijk om terug te keren naar de vreedzame geest van die periode? Paradoxaal genoeg zouden de problemen waar de Russen bij de invasie van Oekraïne op stuiten, hen een zetje in de goede richting kunnen geven. Oekraïne zal op zijn beurt neutraal moeten blijven. Het land zal niet moeten toetreden tot welk militair bondgenootschap dan ook, en al helemaal niet tot de NAVO. Een neutrale status heeft niets oneervols. Zwitserland is van oudsher neutraal. Ook Finland is het tientallen jaren geweest, zonder dat dit afbreuk deed aan de levenskwaliteit van de Finnen. De geografische situatie van Oekraïne vraagt om neutraliteit. Die verleent het land een strategische spilfunctie. Oekraïne zal een brug tussen Europa en Rusland vormen. Bovendien kan alleen die status recht doen aan de diversiteit en complexiteit van de Oekraïense bevolking, die zowel haar kracht als zwakte is. Tegelijkertijd zou het goed zijn als de NAVO benadrukt dat het rekening houdt met de historische vrees van Rusland voor een omsingeling door vijandige buurlanden. In West-Europese ogen mag deze angst misschien onnodig of zelfs een beetje belachelijk lijken, maar die angst is hoe dan ook een gegeven en is al sinds jaar en dag aanwezig in de Russische ziel.

We mogen niet de fout maken om alles te beoordelen vanuit onze eigen westerse overtuigingen, geschiedenis en principes. De NAVO zal veel sterker staan als ze ervan afziet de landen aan de Russische grens lid te maken. Bovendien is het met de huidige eenendertig lidstaten al moeilijk besluiten nemen. Bij een verdere uitbreiding dreigt de NAVO onbestuurbaar te worden en zullen zich hevigere belangenconflicten voordoen. Ten slotte zal de neutrale status kunnen worden gewaarborgd door een internationaal verdrag dat voorziet in stevige veiligheidsvoorwaarden voor Oekraïne, om zo het land te beschermen tegen nieuwe agressie.

Bezette gebieden

Wat rest is waarschijnlijk de gevoeligste en meest delicate kwestie, te weten die van de toekomst van de door de Russen bezette gebieden. Die hangt ten eerste af van de militaire verhoudingen en de ontwikkelingen op het slagveld.

Wat betreft de Krim, lijkt een hereniging met Oekraïne me ondenkbaar. Het schiereiland was Russisch tot aan 1954, toen Chroesjtsjov het ter gelegenheid van de driehonderdjarige eenheid van Oekraïne en Rusland aan het eerstgenoemde land schonk. Dat rechtvaardigt geenszins Poetins invasie van 2014 die, laat ik dat nog eens herhalen, volstrekt onacceptabel was. Een bekrachtiging van de huidige situatie zou alleen kunnen plaatsvinden binnen het kader van een referendum dat onder toezicht van de internationale gemeenschap zou worden georganiseerd.

Wat betreft de Donbas en omliggende gebieden, hebben de Oekraïners het volste recht om zo veel mogelijk van de onrechtmatig verloren gebieden te heroveren. Maar stel dat ze daar niet (helemaal) in slagen en de frontlijn permanent gestold raakt, dan dient zich als vanzelf een keer de keuze aan tussen ofwel de terugkeer naar een conflict op een laag pitje of een bevroren conflict, waarvan we weten dat het vroeg of laat weer een keer oplaait, ofwel door het conflict dan toch te beëindigen door wederom het organiseren van referenda die onder strikt internationaal toezicht staan. Op die manier zou de kwestie definitief en transparant kunnen worden afgehandeld. Zodra er oprechte vredesonderhandelingen zijn begonnen, zou het in eenieders belang zijn als, bij wijze van wederzijds verzoenende gebaren, de Europese sancties op Russische tegoeden en de Russische sancties op de gasleveringen aan Europese landen werden opgeheven. Worden die stappen niet gezet, dan vrees ik dat de situatie wel eens onhoudbaar kan worden. De Franse burgers zullen de stroomstoringen die volgen niet lang accepteren. Gelukkig zijn we dat niet meer gewend. De Duitsers zullen op hun beurt hun geduld verliezen zodra ze verschrikt vaststellen dat ze vanwege gastekorten een deel van hun industrie – hun grote trots – tijdelijk moeten sluiten. Die vernedering zal niet lang worden getolereerd.

Ten slotte zullen we niet moeten zwichten voor de verleiding om de Russen te laten opdraaien voor de misstappen van hun leiders. Het toppunt van incoherent onrecht vond ik dat het toernooi van Wimbledon besloot om Russische tennissers enkel en alleen vanwege hun nationaliteit uit te sluiten van deelname. Wat heeft de jonge topper Daniil Medvedev te maken met de invasie in Oekraïne? Je kunt toch geen onrecht herstellen door ander onrecht te begaan! Tenzij je echt vindt dat alleen het zijn van een van de honderdveertig miljoen Russen betekent dat je schuldig bent. Gelukkig onderschrijven we de mensenrechten, die ons verplichten tot het tegendeel.

Snel handelen

Deze crisis heeft al te lang geduurd. We dansen op de rand van de vulkaan. Er hoeft maar iets mis te gaan of het gaat helemaal fout. Daarom is het zo belangrijk dat Europa de koe bij de hoorns vat, zijn lot in eigen hand neemt en zich sterk maakt voor vrede. In tegenstelling tot wat vol zelfvoldaanheid vaak wordt aangenomen, tikt de tijd weg in het nadeel van de vrede. Hoe verder de situatie verslechtert, hoe verder de oplossing uit het zicht raakt. Alleen snel handelen kan de huidige verantwoordelijken de nodige speelruimte geven.

Ik moet zeggen dat ik, net als zo veel Fransen, het beu ben om president Joe Biden te horen zeggen dat hij nog eens miljarden dollars aan wapens naar Oekraïne zal sturen, alsof de oorlog een doel op zichzelf is. Ik ben het beu om president Volodymyr Zelensky, onder meer op het festival van Cannes en de medef-zomerschool, al even regelmatig al even martiale morele lesjes te horen uiten over de bedrijven die handel drijven met Rusland, alsof de caissières van de Carrefour in Moskou daar iets aan kunnen doen. Ik ben het beu om de Russische machthebbers, onder wie in de eerste plaats de president, met een kernaanval te horen dreigen.

Doordat hij openlijk met dat idee speelt, bestaat het gevaar dat die mogelijkheid wordt genormaliseerd en zich aandient als gewoon een van de mogelijkheden – en vervolgens daadwerkelijk gebeurt! Is het een hersenschim om te wensen dat al die staatshoofden eens iets minder zouden praten en iets meer doen, en dan ditmaal graag in functie van de vrede en niet van de oorlog? Is het naïef om je een bijeenkomst voor te stellen waarbij de hoofdrolspelers daadwerkelijk met elkaar in gesprek gaan? Hoe zou er anders ooit iets tot stand kunnen worden gebracht? Hoe zouden we ooit vooruitgang kunnen boeken als niemand een dialoog aangaat, naar elkaar luistert en elkaar probeert te begrijpen? En is het echt te veel gevraagd dat zo’n initiatief zou worden voorgezeten door de regeringsleider van een Europese democratie en niet door de Turkse president Erdoğan, wiens recht van spreken op dit vlak eerst maar eens zou moeten worden aangetoond, en die in het gat is gesprongen dat door onze huidige leiders is opengelaten?

Het lijkt mij evident dat president Emmanuel Macron moet vasthouden aan zijn goede strategie om de dialoog met Poetin, hoe moeizaam die ook verloopt, in stand te houden. Voor de Franse staatshoofden bestaat het probleem van onze betrekkingen met Rusland al meerdere eeuwen. Voor alle presidenten van de Vijfde Republiek was dit een van de belangrijkste diplomatieke prioriteiten. Wat nog maar eens bewijst dat presidenten komen en gaan terwijl de problemen blijven. De kwestie van onze relatie met Rusland dreigt een aanzienlijk deel van de tijd en aandacht van mijn huidige en toekomstige opvolgers op te slokken. En dat ongeacht de persoonlijke ontwikkeling van Vladimir Poetin. Ik vind het een merkwaardig argument dat we vanwege de ‘radicalisering’ van de laatstgenoemde niet met hem zouden moeten praten. Ik zou zeggen: juist wel, aangezien het veel gevaarlijker is om hem zich te laten terugtrekken in zijn eigen paranoïde wereldje, dan om te volharden in de diplomatieke weg en hem feitelijk te dwingen het contact te onderhouden.

Nicolas Sarkozy, Tijden van confrontatie, Spectrum, 552 blz., 34,99 euro