Wie zijn de ‘Reichsbürger’ die een Duitse staatsgreep planden? ‘Dit is geen randfenomeen’

Bij een grootschalige antiterreuractie in Duitsland werden 25 verdachten opgepakt, die een coup planden. Ze behoren tot een groep die voortkomt uit de ‘Reichsbürgerbeweging’. Waar staat die voor? Knack sprak met Pia Lamberty, directeur van het Duitse Center for Monitoring, Analysis and Strategy (CEMAS), dat extremistische bewegingen monitort.

Wat weten we over de Reichsbürgerbeweging, waar de terreurgroep haar inspiratie haalde?

Pia Lamberty: De Reichsbürgerbeweging is een verzameling van groeperingen en individuen die de huidige Duitse federale staat niet als legitiem beschouwen. Ze geloven dat het Duitse Rijk dat bestond tussen 1871 en 1918 nog steeds de legitieme staat is, en willen dat herstellen. De beweging werd lange tijd niet ernstig genomen. Sommigen hebben bijvoorbeeld hun eigen rijbewijzen, drukken hun eigen geld of weigeren belastingen te betalen. Complottheorieën bepalen een groot deel van hun wereldbeeld. Maar met deze raid en de gewelddadige plannen die ze hadden, zien we nu dat het wel degelijk gaat om een gevaarlijke beweging, en niet louter om een randfenomeen.

Past hun complotdenken in de QAnon-theorie?

Lamberty: Met de start van de pandemie is QAnon ook in Duitsland erg populair geworden. Sommige experts beweren dat Duitsland het tweede land is met het meeste QAnon-aanhangers. Er is ook een grote overlap tussen de QAnon-ideologie en de Reichsbürgerideologie. Ze vertrekken van dezelfde vooronderstellingen: er is een deep state die ons regeert, de overheid is niet legitiem en moet omvergeworpen worden, de ‘duivelse elite’ moet uitgedreven worden. Ze beschouwen de wereld als een bijna apocalyptische plek. Zij zijn degene die willen vechten voor een betere wereld. Ze zien zichzelf ook als de échte vertegenwoordigers van het volk.

Beide ideologieën hebben zich tijdens de pandemie vlot kunnen verbinden met elkaar. QAnon was een radicaliseringsfactor. Uit Amerikaanse gegevens blijkt dat mensen veel sneller radicaliseerden binnen de QAnon-ideologie dan normaal het geval is. Terwijl een radicaliseringsproces normaal jaren in beslag neemt, radicaliseerden sommige QAnoners binnen het jaar, sommige zelfs binnen een paar weken. Dat hebben we ook in Duitsland gezien. Hun aantal is tijdens de pandemie enorm gegroeid en ze hebben zich kunnen bewapenen.

Was u verrast door de raid?

Lamberty: Voor mij komt dit nieuws helemaal niet als een verrassing. Ik kwam net een quote van mezelf uit 2020 tegen, waarin ik aanhaalde dat we niet alleen de coronaprotesten moesten monitoren, maar ons er ook bewust van moesten zijn dat sommige groeperingen achter die protesten gewelddadige aanslagen planden. Veel van de actoren die nu in beeld komen, zijn ook bekend bij ons instituut omdat we ze monitoren. Ze maken geen geheim van wat ze willen: op Telegram en andere onlineplatformen zeggen ze herhaaldelijk dat ze een crash van het systeem willen veroorzaken. Ze roepen op tot een zogenaamde ‘Dag X’ en wilden tribunalen organiseren. Dat ze het op een bepaald moment zouden proberen, is een logisch gevolg van wat ze zeggen.  

Wordt de dreiging ernstig genoeg genomen?

Lamberty: Dit was een van de grootste raids in Duitsland tegen extreemrechts terrorisme, dus het lijkt me van wel. Maar de politie heeft in de eerste fase van de pandemie niet sterk genoeg gereageerd op hun uitlatingen, waardoor ze het gevoel kregen dat ze hun ideeën niet hoefden te verbergen. Via het internet konden leden zich met elkaar verbinden en hun ideologie verder verspreiden. Ik wil benadrukken het uitermate belangrijk is om datgene wat rechtse extremisten verspreiden ook ernstig te nemen. We moeten niet denken dat dit iets in de marge is, en dat ze hun plannen nooit zullen uitvoeren.

De arrestanten waren hoog aangeschreven burgers. Eén persoon binnen de groep is rechter, en er zijn ook dokters, een ex-politicus van Alternative für Deutschland en een prins bij betrokken. Een deel van de arrestanten heeft een gespecialiseerde militaire training genoten en was actief in het leger, waar ze ook rekruteerden. Dat verstopten ze ook niet. Het gaat om een groep mensen met een netwerk, die bovendien toegang hebben tot wapens. Het is zeer verontrustend als mensen met kennis van wapens en staatsstructuren een terroristische beweging oprichten.  

Ik denk niet dat ze in staat waren om de Duitse overheid omver te werpen, maar om onrust te creëren hoeft dat ook niet noodzakelijk. Kijk maar naar wat er is gebeurd met de bestorming van het Amerikaanse Capitool op 6 januari 2021. Die heeft slachtoffers geëist, en heeft schade aangericht aan de geloofwaardigheid van de Amerikaanse democratie.

Gaat het hier om een Duits fenomeen?

Lamberty: Dit is niet enkel een Duits probleem. We hebben extreemrechtse en extremistische groeperingen in verschillende landen. Figuren als Jair Bolsonaro in Brazilië en Viktor Orbán in Hongarije tonen aan dat antidemocratische ideeën wijdverspreid zijn. We moeten beseffen dat liberale democratieën op dit moment bedreigd worden. Populistische leiders en actoren zoals Rusland, die liberale democratieën bevechten, zijn brandstof voor die groeperingen. Door de steun van die buitenlandse leiders worden ze bevestigd in hun rol als ‘redders van het gewone volk’. Sommige leden van de Reichsbürgerbeweging hebben ook getracht om Russische allianties te smeden.

Welke invloed heeft de oorlog in Oekraïne op de beweging?

Lamberty: De oorlog kan een bijkomende radicaliseringsfactor zijn. Je ziet dat meer Duitsers zich bewapenen, en dat de zogenaamde preppers-beweging groeit – lui die ervan uitgaan dat je jezelf moet beschermen en bewapenen, en daarvoor vooral niet moet rekenen op de overheid.

Verwacht u meer van zulke operaties te zien in de toekomst?

Lamberty: Het zou me niet verbazen. Er zijn heel wat mensen met zo’n wereldbeeld, met soortgelijke ideeën en plannen. Dat zal niet verwijnen. Extreemrechtse groeperingen zagen deze herfst en winter als ‘hun tijd’. In deze ‘winter van woede’, zoals ze het zelf noemden, rekenden ze erop om de huidige crisissen te kunnen gebruiken om hun beweging verder op te bouwen. Dat is vooralsnog niet gebeurd zoals gepland, gelukkig maar. Maar de situatie is fragiel. De protesten zijn aan het afnemen, maar we merken dat zo’n afname vaak meer frustratie creëert binnen een beweging wegens een gebrek aan actie. Wat op zijn beurt kan leiden tot meer actie.