‘Glyfosaat is overal’: moet u zich zorgen maken over pesticiden op uw bord?  

Niet iedereen heeft de tijd of de mentale ruimte om zich te verdiepen in mogelijke gifresten op zijn of haar bord. Knack gidst u door de zee aan informatie over het omstreden glyfosaat en andere gewasbeschermingsmiddelen.  

Ondanks tegenkantingen van heel wat beleidsmakers, maatschappelijke organisaties, burgers en gezondheidsexperten, onder wie zo’n 300 Belgische en Nederlandse wetenschappers, besliste de Europese Commissie onlangs om glyfosaat, het actieve bestanddeel van de bekende onkruidverdelger Roundup, tien jaar langer toe te laten op de Europese markt.  

Op de koop toe begroef het Europees Parlement het voorstel van de Europese Commissie om het gebruik van pesticiden tegen 2030 met de helft te verminderen. ‘Dat is een historisch dieptepunt voor de EU’, vindt Kristine De Schamphelaere van de ngo Pesticide Action Network Europe.

‘Het legt een fundamenteel probleem in de Europese beslissingsprocessen bloot: hoe vaak en luid de wetenschap en burgers ook aan de alarmbel trekken, een meerderheid van beleidsmakers wordt geïnspireerd door andere belangen. De agrochemische lobby heeft de Europese instellingen stevig in haar greep. Dat is niet democratisch. Veel beleidsmakers berokkenen bewust schade aan de gezondheid en het natuurlijk kapitaal van deze en volgende generaties.’

Hoe schadelijk is glyfosaat?  

Uit bepaalde wetenschappelijk studies blijkt dat wanneer de mens aan glyfosaat wordt blootgesteld er gen- en neurotoxische en hormoon- en microbioomverstorende effecten kunnen optreden, ook al is er een zogenaamde ‘veilige’ gezondheidsgrens vastgelegd. 

Glyfosaat zou bovendien kankerverwekkend zijn, al is dat niet zo uitgesproken als bij tabak, alcohol of asbest. Door verschillende onderzoeksmethodes, achtergehouden informatie en economische belangen raken wetenschappers het daar maar niet over eens. 

Alles hangt af van de dosis, de langdurigheid van de blootstelling, het accumulerende effect in het lichaam en de combinatie met hulpstoffen in eindproducten als Roundup. Bepaalde combinaties van glyfosaat met andere stoffen leiden namelijk tot een hogere toxiciteit dan individuele stoffen. Die werkelijke blootstelling, waarmee we allemaal geconfronteerd worden, was in het beoordelingsdossier van de EU niet opgenomen.  

Waar zo goed als geen twijfel over bestaat, is dat de breedspectrumherbicide – die intrinsiek ontworpen is om planten, maar ook nuttige bacteriën en schimmels te doden – schadelijk is voor de biodiversiteit, met name voor de bodemmicroben, bijen, insecten en het waterleven. Dat is in het licht van de huidige biodiversiteitscrisis een terechte bezorgdheid van heel wat natuurorganisaties. 

Moet u zich zorgen maken over uw gezondheid?

Volgens professor bio-ingenieurswetenschappen Pieter Spanoghe (UGent) hoeven consumenten geen schrik te hebben van mogelijke pesticiden in voeding. ‘Geen enkele groep chemicaliën wordt zo intens bestudeerd en gereguleerd als gewasbeschermingsmiddelen. En de hoeveelheden die wij aantreffen in groenten en fruit zijn voor de mens bovendien zo laag dat ze ons geen enkel nadeel berokkenen, en dat een heel leven lang. De veilige norm wordt bepaald op basis van toxicologische tests bij proefdieren met eenzelfde hoeveelheid. Voedselveiligheid is een dagelijkse bezorgdheid van het voedselagentschap FAVV, dat een nulrisico nastreeft. Dat wil niet zeggen dat er nooit risico’s zullen plaatsvinden, maar ons voedselveiligheidssysteem garandeert wel dat elke Belg gerust kan zijn over de producten die in supermarkten te koop zijn. Dat is het uitgangspunt van onze benadering van voeding. Veel problematischere voedselcontaminanten zijn bijvoorbeeld salmonella in eieren of listeria in kaas.’ 

Toch blijkt Bayer, de producent van Roundup, steeds meer het onderspit te delven in rechtszaken die worden opgestart door kankerpatiënten, waarbij ook nog eens miljarden dollars aan schadevergoeding moeten worden uitgekeerd aan die patiënten. Spanoghe geeft toe dat zulke rechtszaken verwarrend overkomen bij de consument. Is glyfosaat nu wel of niet toxisch voor de mens? ‘Het is niet aan de rechtspraak, maar aan de wetenschap om te oordelen of glyfosaat kankerverwekkend is. Als een rechter de wetenschap niet op de eerste plaats zet, dient hij een ander maatschappelijk belang. Dat is op zichzelf geen probleem, maar ik heb wel moeite met de astronomische bedragen die worden uitgekeerd.’ 

Problematisch bij de Europese verlenging van de vergunning voor glyfosaat is evenwel dat het meeste onderzoek waarop de Commissie zich baseerde, gefinancierd en uitgevoerd werd door de industrie zelf en dat cruciale studies naar de link met de ziekte van Parkinson niet werden meegenomen. ‘Het is onaanvaardbaar dat de Commissie groen licht geeft voor tien jaar verder gebruik van glyfosaat’, zegt De Schamphelaere van PAN Europe, die de beslissing voor het Europese Hof van Justitie aanvecht. ‘De Commissie handelt in strijd met de wet en het daarin vastgelegde voorzorgsbeginsel en negeert de ernstige risico’s voor menselijke gezondheid, biodiversiteit en ecosystemen.’

Een landbouwsysteem zonder glyfosaat: kan dat wel?  

De beslissing van Europa is duidelijk ingegeven door het feit dat glyfosaat ons verzekert van een efficiënt en betaalbaar landbouwsysteem dat voedselzekerheid biedt. De Commissie wil ook vermijden dat boeren overschakelen op nog giftigere alternatieve herbiciden. Dan zijn we nog verder verwijderd zijn van een duurzame samenleving. 

Een biologisch landbouwsysteem in een wereld met binnenkort tien miljard mensen? Dat is niet haalbaar, zeggen agronomen. Tegenstanders van glyfosaat menen dat een omschakeling naar niet-chemische alternatieven om onkruid te beheersen wel degelijk kan, ook al zijn die methoden duurder, arbeidsintensiever en minder effectief dan glyfosaat.

Komen er de volgende tien jaar nieuwe inzichten aan het licht die wetenschappelijk verantwoord zijn, dan zal de Europese Commissie de vergunning voor glyfosaat onmiddellijk aanpassen of intrekken, zo heeft ze laten weten. Dat gebeurde eerder al bij bestrijdingsmiddelen die veel problematischer stoffen bevatten dan nu, zoals DDT.  

Maar wat als u als consument meer belang hecht aan het voorzorgsprincipe dan de politiek? Hoe zorgt u dat u zo min mogelijk wordt blootgesteld aan glyfosaat en andere gewasbeschermingsmiddelen? En kan dat überhaupt wel?  

Kunt u de blootstelling aan pesticiden vermijden?  

In het lichaam van 14- en 15-jarigen werd in 42 procent van de gevallen glyfosaat vastgesteld, het afbraakproduct van glyfosaat (aminomethylfosfonzuur of AMPA) werd bij 56 procent gedetecteerd. Dat blijkt uit het Vlaamse humanebiomonitoringsprogramma van 2018. Wie binnen een straal van twee kilometer van een landbouwzone woont, heeft meer glyfosaat in het lichaam.  

‘Glyfosaat en andere pesticiden zijn zo wijdverspreid in ons milieu, dat u als burger in belangrijke mate wordt blootgesteld, zelfs al doet u al het mogelijke om blootstelling te verminderen’, zegt De Schamphelaere.

‘Pesticidenresidu’s verspreiden zich ver in het milieu, worden aangetroffen in natuurgebieden, waterlopen, dieren, mensen, huizen… We krijgen niet alleen pesticiden binnen via voeding, maar ook door te ademen en via de huid. Bij inademing worden de stoffen zonder de beschermende werking van de lever snel opgenomen in de bloedbaan. Onderzoek toont ook aan dat residuen vaak accumuleren in de toplaag van de bodem, en dat partikels gemakkelijk getransporteerd worden door de wind. Ook in huisstof worden erg veel verschillende pesticiden aangetroffen bij monitoringsprojecten.’ 

Wat kunt u zelf doen?  

In het huidige systeem wordt maar weinig voedsel verbouwd zonder gevolgen voor het milieu. En daar staat u als consument vrij machteloos tegen. ‘De bal ligt in de eerste plaats in het kamp van de overheid en de agro-industrie’, zegt Heleen De Smet van Bond Beter Leefmilieu (BBL). Het zijn vooral de producenten die de handen uit de mouwen moeten steken om te evolueren naar een voedselproductie zonder of met een minimum aan pesticiden.

’Wilt u als consument toch iets doen, dan kunt u biologische producten kopen. Dat helpt om de vraag naar meer biologische voeding aan te zwengelen, waardoor meer landbouwers geneigd kunnen zijn om de overstap te maken naar biologisch boeren.’ 

‘Het klopt dat biologische producten veel minder verschillende en lagere concentraties residuen aan pesticiden bevatten’, beaamt De Schamphelaere. ‘Zo mag in de biologische landbouw geen glyfosaat gebruikt worden. Anderzijds zijn biologische velden vaak gecontamineerd met pesticiden die niet toegelaten zijn in de biologische landbouw door historische contaminatie of omdat ze naast conventionele velden liggen. Het is dus niet onmogelijk dat glyfosaat ook wordt aangetroffen in velden onder biologische teelt. Niettemin zult u nog steeds significant minder residu’s binnenkrijgen door biologisch te eten. Daarnaast gebruikt de biologische landbouw ook stoffen die de biodiversiteit schaden. Daar is dus ook nog werk aan de winkel. Pesticiden mogen enkel een laatste redmiddel zijn.’