Activiste Passy Mubalama: ‘De Congolezen wachten nog altijd op echte excuses van België’
‘Er is een vorm van vermoeidheid voor alles wat met Congo te maken heeft. Maar Congolezen zijn ook mensen, en mensenrechten zijn universeel’, zegt de activiste Passy Mubalama.
Passy Mubalama is deze zomer in ons land op uitnodiging van de ngo 11.11.11. Ze is een mensenrechtenactiviste uit Goma, een stad in het noordoosten van Congo aan het Kivumeer. Mubalama werkt er rond vrouwenrechten en seksueel geweld. Oost-Congo wordt al jarenlang geteisterd door brutaal geweld tegen de burgerbevolking door toedoen van gewapende rebellenbewegingen, waarvan de Oegandese ADF, die banden heeft met de Islamitische Staat, en de door Rwanda gesteunde M23 de beruchtste zijn.
De opmars van M23 in Oost-Congo sinds eind 2022 heeft geleid tot de ontheemding van honderdduizenden mensen, voornamelijk vrouwen en kinderen. Dorpen zijn platgebrand, burgers zijn vermoord, vrouwen en meisjes zijn verkracht. Ook het Congolese regeringsleger bezondigt zich volgens internationale rapporten aan massale mensenrechtenschendingen. Pogingen tot bemiddelde en geweldloze oplossingen in het gebied zijn voorlopig dode letter gebleven.
Op de dag van ons gesprek zou Passy Mubalama een ontmoeting hebben met de kabinetschef van koning Filip, maar die afspraak is op het laatste moment uitgesteld.
Welke boodschap hebt u voor de koning?
Passy Mubalama:. Op 30 juni hebben we de 63e verjaardag van de onafhankelijkheid van de Democratische Republiek Congo (DRC) gevierd. Voor Congolezen is dat een heel belangrijk moment. Maar we wachten nog altijd op excuses van België voor het koloniale verleden. Zoals de Nederlandse koning Willem-Alexander recent excuses heeft aangeboden voor het Nederlandse slavernijverleden. En excuses betekenen zeker niet op de eerste plaats geld geven om het leed te compenseren. Ik werk veel met overlevers van seksueel geweld. Zelfs al geeft een dader ze miljoenen, dat zal de pijn niet wegnemen. Maar de erkenning van de pijn is wel een grote stap richting herstel. Daarom zijn excuses een sleutelmoment waar de Congolezen nog steeds op wachten. Koning Filip heeft tijdens zijn laatste bezoek aan Congo weliswaar zijn diepe spijt uitgedrukt, maar dat volstaat niet. Er moeten échte excuses komen.
In de kampen rond Goma worden vrouwen constant blootgesteld aan seksueel geweld.
Excuses kunnen juridisch wel het pad effenen voor herstelbetalingen.
Mubalama: En toch zijn herstelbetalingen niet wat echt telt voor de Congolezen. Veel belangrijker is een gelijkwaardigere samenwerking tussen België en Congo, gebaseerd op wederzijds respect. Een partnerschap waarin zwarte mensen op voet van gelijkheid worden behandeld. Maar dat komt neer op een veel praktischer dekolonisering dan tot nu toe het geval is geweest.
U bent ook in België en Europa om aandacht te vragen voor het conflict in Oost-Congo?
Mubalama: Klopt, en ik zou daarover heel graag premier Alexander De Croo (Open VLD) spreken, maar dat is nog niet gelukt. Als gevolg van de vernieuwde opmars van de door Rwanda gesteunde M23-rebellen, en andere gewapende groepen die actief zijn in Oost-Congo, hebben we nu meer dan 5,6 miljoen interne ontheemden in de DRC. Maar de internationale gemeenschap lijkt zich niet meer voor dit conflict te interesseren. Er is een vorm van vermoeidheid voor alles wat met Congo te maken heeft. Maar dat is onaanvaardbaar, als je weet dat miljoenen mensen uit hun woningen zijn verjaagd. Mensen kunnen niet meer behoorlijk eten, vrouwen worden verkracht, burgers worden gedood. Na de invasie van Oekraïne heeft Europa laten zien hoe solidair het kan zijn. Maar de internationale gemeenschap moet zich ook mobiliseren voor Congo. Ik begrijp dat het soms moedeloos maakt, dat aanslepende conflict in Oost-Congo. Maar dat is geen excuus om weg te kijken. Congolezen zijn ook mensen, en mensenrechten zijn universeel.
Wat verwacht u van de internationale gemeenschap?
Mubalama: Ze zou op zijn minst de moordende aanvallen, met name vanuit Rwanda, scherper kunnen veroordelen, en sancties nemen tegen de buurlanden van Congo die in dit conflict betrokken partij zijn. Sommige lidstaten van de Europese Unie, waaronder België, blijven Rwanda met ontwikkelingsgeld steunen. Dat is niet normaal, want Rwanda steunen, is ook steunen wat Rwanda doet in Congo. Je kunt niet zeggen dat je meevoelt met het leed van de Congolese bevolking en tegelijk regimes financieren die de veiligheid in Congo bedreigen.
Het voorbije jaar is het geweld in Oost-Congo weer opgelaaid.
Mubalama: Drie decennia al is Oost-Congo in gewapende conflicten verwikkeld. Vandaag zijn er meer dan honderd gewapende rebellengroepen en milities in het gebied. De M23-rebellen hebben verschillende plaatsen veroverd in de omgeving van Goma, in de provincie Noord-Kivu. Daarbij zijn heel wat burgerslachtoffers gevallen en is de lokale bevolking massaal gevlucht. Die ontheemde mensen leven in uiterst moeilijke omstandigheden in geïmproviseerde kampen. Officieel ontkent de Rwandese president Paul Kagame elke betrokkenheid bij M23. Hij zegt alleen aan te zitten achter de FDLR en Nyatura, restanten van het voormalige Rwandese regeringsleger en Hutu-milities, die de genocide hebben uitgevoerd. Hij beweert dat het voor Rwanda dus een kwestie van nationale veiligheid is. Maar dat is in mijn ogen een voorwendsel om Congo binnen te vallen. Toen in 2012 de M23-rebellen de controle over Goma hadden verworven, zat Rwanda er ook al achter. De geschiedenis herhaalt zich in zekere zin. Maar de echte reden is niet nationale veiligheid, wel controle over de grondstoffen in Oost-Congo. Rwanda eist ook stukken Congolees grondgebied op langs de grens tussen Rwanda en Congo, maar dat zullen de Congolezen nooit laten gebeuren.
Het Congolese leger noch de VN-vredesmacht Monusco slaagt erin om de bevolking in Oost-Congo tegen die gewapende rebellengroepen te beschermen?
Mubalama: Zo is het. De VN-troepen zijn nu al meer dan 20 jaar in Congo, maar veel gruweldaden hebben ze niet weten te voorkomen. Soms worden mensen vermoord op een paar kilometer van waar de troepen zijn gestationeerd. Zowel de VN als het Congolese leger hebben gefaald in de bescherming van de Congolese burgers. De Congolose president Félix Tshisekedi heeft de hulp ingeroepen van andere Afrikaanse legertroepen. Misschien komt het door een gebrek aan politieke ervaring, maar hij heeft de omvang van de problemen waarmee Congo kampt niet kunnen inperken. De terreinwinst van M23 heeft de zwakte van Tshisekedi laten zien. In een jaar waarin we in principe richting landelijke verkiezingen gaan, ziet het er niet echt goed uit voor de president.
U staat ook sceptisch tegenover de steun van regionale Afrikaanse troepen aan het Congolese regeringsleger.
Mubalama: Er zijn nu soldaten uit Oeganda, Boeroendi, Soedan, Angola en vele andere landen op Congolees grondgebied. Toch blijven de rebellen oprukken. Dus stel ik me de vraag: op hoeveel meer troepen uit hoeveel meer landen gaat Congo nog een beroep doen? En hoe zorgen we ervoor dat die militairen nadien opnieuw vertrekken? Want als die dat straks weigeren, zitten we opnieuw met een immens probleem.
Bij zijn verkiezing in 2019 had Tshisekedi vrede in het oosten van Congo beloofd.
Mubalama: In 2021 heeft Tshisekedi geprobeerd de situatie in Oost-Congo onder controle te krijgen via doorgedreven militarisering, met de invoering van de staat van beleg in de provincies Noord-Kivu en Ituri. Dat houdt in dat alle macht er sindsdien in handen van het leger is. Maar ook onder de staat van beleg zijn dorpen bezet door rebellengroepen en hebben er gruwelijke slachtpartijen plaatsgevonden. De president zou andere oplossingen moeten overwegen, en moeten inzetten op diplomatie en vredesgesprekken.
Is het seksueel geweld tegen vrouwen ook opnieuw toegenomen de laatste tijd?
Mubalama: In de kampen met ontheemden rondom Goma worden we jammer genoeg dagelijks geconfronteerd met vrouwen die verkracht zijn, soms gewoon als ze wat hout gaan zoeken of eten kopen voor hun familie. Het leven in die kampen is voor iedereen bijzonder zwaar, maar zeker voor vrouwen en kinderen. Er is nauwelijks te eten, geen stromend water, soms zijn er zelfs geen toiletten, en de vrouwen worden constant blootgesteld aan seksueel geweld. Ook heel jonge meisjes in die kampen worden seksueel uitgebuit of verkopen seks om te overleven. Er zijn meisjes die betaalde seks met mannen accepteren voor minder dan 1 dollar. Omdat ze daarmee kunnen eten. De humanitaire hulp in de kampen is beperkt. Wij proberen slachtoffers van gendergerelateerd geweld medische en psychologische begeleiding te geven, en te helpen met eventuele juridische stappen. Maar veel vrouwen zijn bang om de daders te vervolgen.
U werkt in Oost-Congo op gevaar van eigen leven. Hebt u nooit overwogen te vertrekken naar veiliger oorden?
Mubalama: Als ik vertrek, wat dan? Ik heb verschillende aanbiedingen gekregen om te vertrekken. Ik reis vaak naar het buitenland en heb een tijdje in de VS verbleven. Soms zeggen ze me dan: ‘Passy, Oost-Congo is op dit moment te gevaarlijk, blijf gewoon hier.’ Maar wij Congolezen moeten juist blijven en vechten om de dingen te veranderen. We hebben een groot en prachtig land, met indrukwekkende natuurparken, een warm klimaat – (lacht) in niks te vergelijken met hier – een lekkere keuken… Congo is één groot juweel, vol bodemschatten. Mijn land heeft mensen zoals ikzelf en al mijn vrienden in de burgerwegingen hard nodig. Mensen die geloven in een nieuw Congo, waar alle burgers van hun rechten en de rijkdommen van ons land kunnen genieten.
Hebt u soms ook tijd voor iets leuks in Goma? Een sociaal leven, uitgaan?
Mubalama:(lacht) Jammer genoeg nauwelijks. Als ik thuis ben, zit ik boven mijn dossiers. Het zou goed zijn als ik zo nu en dan wat tijd nam voor mezelf, maar er is zoveel gaande. Ik ben geboren en opgegroeid in Goma en heb eigenlijk nooit iets anders gekend dan conflict en oorlog. Elk van ons is op zijn manier met de jaren getraumatiseerd. Als je ergens bent, moet je constant je horloge in de gaten houden. Rond 19 uur moet je naar huis, want nadien wordt het erg onveilig op straat. Rond 20-21 uur gaan de meesten van ons slapen, en om 6 uur weer op. (lacht) Ik neem hier in Europa soms deel aan debatten die om 20 uur beginnen. In Congo is zoiets onmogelijk! Dan komt er gewoon niemand opdagen. Dus ik droom van de dag dat we in Congo om 20 uur ‘s avonds een conferentie kunnen organiseren, waar iedereen relaxed en zonder angst naartoe kan.
Voor de viering van de Congolese onafhankelijkheid was u in België, dus dan kon u het wat later maken?
Mubalama: Klopt, ik was op een bijeenkomst in Antwerpen. Het was leuk om de Congolezen hier te zien feesten, maar ik had er een dubbel gevoel bij. In Goma viel er niks te vieren op dat moment. Het geplande concert van Innoss’B, een jonge zanger die een vredesboodschap uitdraagt, is op het laatste moment door de burgemeester verboden. Innoss’B had in een interview gezegd dat als Rwanda hem zou uitnodigen voor een concert, hij dat zou doen, omdat hij geen enkel probleem heeft met de Rwandese bevolking. Daardoor stond heel Congo op de achterste benen. Maar we hebben juist zulke boodschappers van vrede nodig. Dagelijks steken Rwandezen en Congolezen elkaars grens over, om te gaan werken, familie te bezoeken. Congo heeft negen buurlanden. Het vraagstuk van vreedzaam nabuurschap is in het hele gebied van de Grote Meren superbelangrijk. Zeker onze politici zouden dat moeten begrijpen.
Passy Mubalama
1984 Geboren in Goma, de hoofdstad van de provincie Noord-Kivu in Oost-Congo, waar ze ook woont en werkt.
2009 Richt Aidprofen op (Actions et initiatives de développement pour la protection de la femme et de l’enfant).
Expert bij iDove, de interreligieuze dialoog van de Afrikaanse Unie.
Ontving verschillende nationale en internationale onderscheidingen voor haar werk voor vrouwenrechten.
Uitgeroepen tot changemaker van de ngo-koepel 11.11.11.