‘Hoe uitzonderlijk zijn deze Amerikaanse verkiezingen?’

Thomas Vanwing is woordvoerder voor Open Vld in de Kamer, en volgt momenteel de Amerikaanse verkiezingen in Washington. Hij blikt vooruit naar overmorgen. ‘Jammer dat deze democratie deze twee kandidaten moest voortbrengen.’

Thomas Vanwing is woordvoerder voor Open Vld in de Kamer. Hij trok met een groep Europese liberalen een week naar Los Angeles en Las Vegas voor het laatste presidentieel debat en volgt momenteel in Washington DC de verkiezingen op de voet. Hij overschouwt het slagveld in breder perspectief en vraagt zich af hoe uitzonderlijk deze verkiezingen zijn.

Hoe is het mogelijk dat een clown als Donald Trump het tot een serieuze presidentskandidaat kan schoppen? Dat lijkt wel de vraag die voor ons Europeanen centraal staat in deze ‘ongeziene’ verkiezingsstrijd. Vele factoren spelen mee. Sommige zijn relatief nieuw, andere blijken al decennia een rol te spelen in de Amerikaanse politiek. Hoe uitzonderlijk zijn deze verkiezingen dan? En wat gebeurt er overmorgen?

Outsidersdoen het altijd goed in Amerikaanse verkiezingen

Pindaboer Jimmy Carter als de antipode van ‘crooked‘ Richard Nixon. Bill Clinton als joviale democraat uit het godvergeten -of goddoordesemd- Arkansas die het opneemt tegen de ervaren George Bush. De relatief onbekende, jonge, zwarte senator Barack Obama die de gewezen First Lady én volksheld John McCain aftroeft. En dan hebben we het nog niet eens over hoe de Democratische partij zich onlangs ei zo na verslikte in een onafhankelijke socialist uit Vermont.

Stuk voor stuk zijn het kandidaten die van buiten het establishment opdoken in de voorverkiezingen, en zich vervolgens afzetten tegen Washington en alles waar deze ‘verdorven en corrupte stad’ voor staat. Ze presenteerden zich als een alternatief, als messiassen die alle problemen zou aanpakken en een antwoord konden bieden op de ‘desire for freshness’, het verlangen naar ‘change’. Noteer overigens dat ook bij ons sterren komen en gaan, en dat hang naar verandering vroeg of laat omslaat in teleurstelling: Verhofstadt, Leterme, De Wever. Who’s next?

Ook Trump is een outsider. Hij is alles wat Clinton niet is, of dat verhaal probeert hij toch op te hangen. Zijn standaard aanvalslijn in de campagne: ‘Crooked Hillary had 30 jaar de tijd om al de problemen op te lossen die ze aankaart, maar ze sloeg nog geen deuk in een pakje boter’. Of nog: ‘It was a disaster.’ Maar waarom pakt deze verf niet -of in mindere mate- bij Trump? Enerzijds omdat Trump zelf amper serieuze en geloofwaardige beleidsvoorstellen kan presenteren. Anderzijds omdat het narratief over Clinton als establishment-kandidaat die verwikkeld is in een heikel e-mailschandaal, om de haverklap werd ondergesneeuwd door Trump-schandalen en uitspraken die nog meer aanstootgevend zijn.

Verenigde Staten zijn niet immuun voor populisme

Dat heeft deze verkiezing overduidelijk gemaakt. In Europa kampen we met Nigel Farage die de Britten uit de EU loog; Viktor Orban die fier is op het opschorten van de liberale democratie; Marine Le Pen, Geert Wilders of politici van eigen bodem die kapitaliseren op de migratiecrisis en terreur. The Donald bewees tijdens het derde presidentieel debat in Las Vegas dat hij niet moet onderdoen, integendeel. Op de vragen over zijn vrouwonvriendelijke opmerkingen antwoordde hij dat niemand zo veel respect voor vrouwen heeft als hijzelf of… met het feit dat alleen hij IS een kopje kleiner zou maken. Dat de moderator hem hiermee weg liet komen, is op zich minstens even merkwaardig.

Terwijl Clinton haar volle twee minuten nodig had om genuanceerde antwoorden te formuleren op complexe problemen zoals IS of migratie, had Trump genoeg aan amper vijf woorden: “I will build the wall.” Dergelijke simplistische praat gaat vlot in de pover geïnformeerde en hongerige onderbuik van Amerika. Als kers op de taart liet hij in het midden of hij de uitslag van de ‘vervalste’ verkiezingen wel zou aanvaarden.

Stel dat populisme niet bestond, Trump vond het uit. Het verschijnsel is echter van alle tijden, maar steekt aan weerskanten van de grote plas de laatste jaren toch hardnekkig de kop op. Dit is het tijdperk van post-truth politics. Dankzij social media vliegt je boodschap in no time rond de wereld. Dat biedt enorme kansen om burgers te betrekken en te informeren, maar dus ook uitdagingen.

De macht van de Republikeinse en Democratische partij erodeert

Dat een populist als Trump het zo ver kon schoppen in Amerika, verbaasde een professor die we spraken. In onze Europese representatieve democratieën kan een populistische partij al snel enkele parlementszetels, partijfinanciering en natuurlijk media-aandacht veroveren. In de VS bestaat echter een dominant tweepartijensysteem waarbij het establishment dergelijke figuren naar de rand kan dwingen. Of beter gezegd: kon.

In 1972 voerde de Democratische partij voorverkiezingen in. De Republikeinen volgden snel. Het was een antwoord op de onvrede van de kiezer over het ondemocratische proces waarbij de partijbonzen in achterkamers hun kandidaat aanduidden. Vaak ging het om trouwe carrièrepolitici met diepe zakken uit grote staten met veel ‘electoral votes’ in het kiescollege dat de president uiteindelijk aanduidt. Overigens is dat een systeem waar je democratisch vraagtekens bij kan plaatsen. Zo haalde Al Gore de meeste stemmen in 2000, maar verloor hij alsnog de verkiezingen omdat hij naast de 29 kiesmannen van Florida greep.

De primaries geven dus ruimte aan ‘outsiders’ om de nominatie binnen te halen, zowel voor een zetel in het Congress als voor het Witte Huis. Het volstaat al om één bepaalde fanatieke groep kiezers van je eigen partij met een duidelijke boodschap te beroeren. Zeker bij parlementsverkiezingen, waar de opkomst bij voorverkiezingen doorgaans slechts op 20% ligt. Zo geraakten bijvoorbeeld vele Tea-Party kandidaten verkozen. Bij de presidentiële primaries moet je daarnaast ook verrassend scoren in de eerste primaries in Iowa en New Hampshire en zodoende media-aandacht en fondsen binnen te halen. Trump en Sanders slaagden hier bijvoorbeeld in.

Hoe kon Trump dan het hele partij-establishment vermurwen? Ten eerste heeft de Grand Old Party volgens mij het monster Trump zelf gecreëerd door een populistische anti-politiek te voeren vanaf de eerste dag dat Obama in het Witte Huis zat. Ik liep in 2010 stage in Washington DC en kon vanop de eerste rij aanschouwen hoe de GOP opschoof naar populistisch rechts om greep te houden op de Tea Party beweging. Maar zodoende gaf ze die laatste alleen maar meer wind in de zeilen. Herinner je de shutdown van de federale overheid, de gevechten tegen Obamacare, de heisa rond het geboortecertificaat van de president enzovoort.

Daarnaast bleek tijdens de afgelopen primaries hoe zeer het partij-establishment zelf was verzwakt. Het was niet in staat om deals te maken met en tussen de kandidaten, analyseerde een professor. Bijgevolg reed iedereen voor zichzelf. De grootste strategische fout was misschien wel dat niemand Trump in het begin durfde aanvallen. Ted Cruz bijvoorbeeld rekende er op dat Trump uit de race zou stappen en hem vervolgens zou steunen. Plots keek iedereen naar Jeb Bush -een gematigd beleidspoliticus en dus misschien wel een miscast in zijn veranderde partij- om de aanval in te zetten. Hij werd opgebrand. De andere kandidaten zoals Rubio -door Trump weggezet als ‘Little Marco’- waren te zwak om hem na de eerste primaries nog te stoppen. De rest is geschiedenis. Tot op vandaag worstelt het partij-establishment met de vraag of ze Trump nu moeten steunen of niet, hoe ze moeten omgaan met zijn controversiële uitspraken. Machteloos staan ze.

Ook de media spelen een belangrijke rol in het politieke spel

Wij Europeanen verbazen ons over de gekleurde tot leugenachtige politieke berichtgeving op de verschillende tv-zenders. Dit is niet nieuw. Fox News fungeert al jaren als oppositiemachine tegen de Democraten, als vliegwiel voor post truth politics. MSNBC gaf dan weer duchtig tegengas tegen de Republikeinen. De verzuiling in Amerika zo lijkt het wel: iedereen preekt voor eigen kerk, maakt de ander zwart en vergroot de kloof. Dat blijkt onder meer uit de gesprekken die je opvangt wanneer je urenlang staat aan te schuiven voor een Trump-rally.

Professoren die we spraken, wijten deze evolutie aan de opkomst van talloze commerciële zenders. Vroeger streden de kanalen om de eer van meest correcte berichtgever. Vandaag draait alles om kijkcijfers. Om die op te krikken breng je conflict, sensatie, drama en vooral: praat je je publiek naar de mond. Mensen hebben en krijgen immers graag gelijk. Dat media uit de hand van een figuur als Trump eten, mag dus niet verbazen. Bovendien verdienen de zenders miljoenen dollars aan verkiezingsspotjes over controverse die ze zelf mee creëren.

Deze ontwikkelingen bedreigen de democratie en dat verontrust ook Amerikanen. Het is ook interessant de verslaggeving bij ons over deze verkiezingen te volgen. Zo lieten de meeste media zich vorige week nog verleiden om die éne peiling waar Trump toch een voorsprong had op Clinton, uit te vergroten. ‘Zou het ondenkbare dan toch gebeuren?’ Suspens.

Krijgen we een pyrrusoverwinning voor Clinton?

Een Pyrrusoverwinning voor Clinton, daar zal 8 november volgens mij op uitdraaien. Want uiteindelijk kon Clinton zich geen betere tegenkandidaat bedenken. Een leuke anekdote die we oppikten in Los Angeles: Donald zou aan Bill tijdens een potje golf gevraagd hebben wat hij kon doen om Hillary te helpen. Het antwoord: “Don’t write cheques. Run yourself and destroy the GOP!” Daarnaast kunnen de Democraten nog steeds rekenen op de veranderende demografie van de VS met een groeiend aantal hispanics en zwarten én de miljoenen stemmen van progressieve stedelingen aan de kusten van het continent. Clinton kan ook bouwen op de sterke fundamenten die Obama na twee innovatieve data-driven campagnes heeft nagelaten. Daarmee kunnen de Democraten als geen ander kiezers identificeren en mobiliseren.

Had Clinton ook zonder Trump president kunnen worden? Vele kenners die we spraken schatten haar kansen in dat geval een pak lager in. Na acht jaar een Democraat in het Witte Huis, is het volgens de geschiedenis tijd voor verandering. Daarnaast kun je er niet om heen dat Clinton zelf een zwakke kandidaat is. Niet alleen omwille van haar emailschandaal, ook omwille van haar establishmentprofiel. Amerikanen zijn wat op haar uitgekeken. Krijgt iemand het warm wanneer zij spreekt? Bovendien is de Democratische partij eveneens verdeeld en verzwakt. De top steunt dan wel Clinton, maar aan de basis wordt ze veel minder gedragen dan Obama. Het succes van Sanders was een teken aan de wand.

Op een dag zal dus opnieuw een Republikein het presidentschap veroveren. Voorwaarde is wel dat de GOP zijn rug recht. Dat er een serieuze kandidaat kan rijpen die meer te bieden heeft dan prietpraat en leugens. Een kandidaat die de Reagan-coalition kan mobiliseren, zoals dat heet in politiek jargon: een Republikeinse kandidaat moet niet alleen zijn traditionele achterban binnenhalen van fiscal conservatives, de rurale gemeenschap, de diepgelovige christenen…, maar ook de zogenaamde Reagan Democrats. Dat zijn voornamelijk blanke arbeiders uit het Noord-Oosten die aangetrokken werden door het conservatisme van Reagan op vlak van bijvoorbeeld abortus of gespierde buitenlandbeleid. Anno 2016 zijn ook de hispanics en zwarten cruciaal om een overwinning te behalen. Trump slaagt er evenwel niet in al deze groepen te beroeren.

Dinsdag stemmen vele Amerikanen dus met de knijper op hun neus voor Clinton of voor Trump. Jammer dat deze democratie deze twee kandidaten moet voortbrengen. Alles wijst erop dat Clinton het haalt, maar niemand verwacht dat zij een sterke president zal zijn. Zeker als ze net zoals Obama zonder meerderheid in het Congres moet werken. Het is twijfelachtig dat de Republikeinen na jaren antipolitiek plots wél overwinningen zullen gunnen aan de president.

Haar achterban lijkt nu al een streep te kunnen trekken door de meer linkse verkiezingsbeloftes die ze onder druk van Sanders deed. De volgende knauw voor de geloofwaardigheid van Washington en een boost voor outsiders? 8 november wordt dus een pyrrhusoverwinning voor Clinton, die het over vier jaar wel eens moeilijk zou kunnen hebben om herverkozen te geraken.

En wat met Trump? Hij heeft, samen met Bernie Sanders, alleszins de verdienste dat hij het establishment heeft wakker geschud: miljoenen Amerikanen voelen zich uitgesloten. Er is werk aan de winkel, in de VS, en in Europa.