De geschiedenis zit vol paradoxen. Hoe het moslimextremisme in Saudi-Arabië de vrouwenemancipatie versterkte, bijvoorbeeld. Lisa De Bode trok ernaartoe en ontdekte in het meest vrouwonvriendelijke land ter wereld een islamitisch feminisme dat in alle stilte voor een revolutie heeft gezorgd. En voor vele liberale dromen.
Een verbod op boerka’s? Het debat in de Belgische politiek zorgde voor grote drukte, en al even grote woorden. Lisa De Bode vroeg zich tussen al die stennis bovenal af: ‘Is die boerka wel zo’n groot probleem?’ Waarop ze een opmerkelijke beslissing nam: ze nam ontslag bij een multinational, kocht een zwarte abaja en een bijpassende nikab, en boekte een ticket naar een van de meest vrouwonvriendelijke landen ter wereld: Saudi-Arabië. Niet om te oordelen, maar om te luisteren. En om er het boek De stille revolutie uit te puren.
Lisa De Bode: Ik wou naar de bron, naar het land waar vrouwen aan de strengste kledingvoorschriften onderworpen worden. Ik heb er aan vrouwen uit alle lagen van de bevolking gevraagd hoe dat voelt. En wat bleek? Die boerka is voor hen geen topprioriteit. Die vrouwen vechten eerder voor sociale en politieke rechten. Ze vinden dat ze al grote stappen hebben gezet, en velen merkten op dat de aanslagen van 11 september 2001 daarbij de katalysator zijn geweest. Dat vond ik ontzettend intrigerend, want Saudi-Arabië is toch de bakermat van Al Qaeda en zijn leider Osama Bin Laden. En de meeste kapers op 11 september waren Saudi’s. Bij hen is alles begonnen, en ze zijn er door de hele wereld voor geviseerd. En toch heeft 9/11 er een positief effect veroorzaakt.
Hoe kon dat?
De Bode: Religie is altijd al een heel belangrijke pijler van het Saudische koninkrijk geweest, in tegenstelling tot andere landen in de regio. Toen in 1979 de sjah werd verdreven uit Iran, waren de Saudische leiders zó bang om hetzelfde mee te maken dat ze op de eisen van de moslimextremisten zijn ingegaan. Dat heeft het land terug in de tijd gekatapulteerd, en heeft de situatie voor vrouwen alleen maar erger gemaakt. Ze mochten nog altijd niet autorijden, konden niet buitenkomen zonder mannelijke begeleider enzovoort.
Maar toen kwam 9/11, een echte wake –upcall die aantoonde waartoe extremisme kan leiden. Saudi’s moesten plots tegenover de hele wereld verantwoorden hoe zoiets in hun schoot kon ontstaan. Dat betekende een groot gezichtsverlies voor de elite van het land. En men vergeet vaak dat Al Qaeda twee jaar later ook in Saudi-Arabië aanslagen heeft gepleegd. Op westerse compounds, maar ze hebben ook veel moslims de dood in gejaagd. Bovendien was er zes maanden na 11 september een incident dat veel Saudi’s diep getroffen heeft. Er brak brand uit in een meisjesschool, maar de meisjes mochten niet naar buiten omdat ze niet gesluierd waren. Daar zijn veel slachtoffers gevallen. Blijkbaar was het belangrijker dat ze kuis waren dan dat ze in leven bleven.
Dat alles heeft de macht van de religieuze elite volledig gebroken. Mensen willen met extremisme niets meer te maken hebben. Wel, die hele context gaf vooral aan vrouwen, die het zwaarst onderdrukt werden, de indruk dat de regels versoepeld zouden kunnen worden.’
Uw boek heet De stille revolutie. Is het toch niet meer een evolutie? De situatie van veel Saudische vrouwen blijft treurig, en het gaat om een hele kleine vooruitgang.
De Bode: Dat is waar, maar in hun context is het echt wel een revolutie. Vergeet niet dat er een eerste vrouwelijke minister is gekomen (Noura Al-Fayez, nvdr.). Weliswaar een die volledig gesluierd is, maar toch, voor hen is het ongezien. En er kwamen universiteiten waar mannen en vrouwen naast elkaar staan. Die heb ik bezocht, en de beveiliging is er extreem, uit angst voor aanslagen. Zo revolutionair is het dus.
Maar we vergissen ons als we denken dat de geëmancipeerde westerse vrouw een voorbeeld is voor de nieuwe Arabische vrouw, blijkt uit uw gesprekken.
De Bode: Ze zijn op zoek naar wie ze willen zijn. En ze hebben het erg moeilijk met die voortdurende dominantie van het westerse voorbeeld. Het internet confronteert hen daar dagelijks mee, en zo willen ze niet zijn. Tegelijk rookt, drinkt, danst en vrijt iedereen er. Maar niemand komt daarvoor uit. Van onze familiewaarden begrijpen ze dan weer helemaal niets, en ze zitten met dat cliché dat al die gescheiden vrouwen bij ons nu moederziel alleen in een hoekje zitten te huilen. Daar hoeden ze zich voor, en het stoort hen mateloos dat men hen in die richting zou willen duwen. Welke richting ze wel uit willen, daarover zijn ze het niet eens. Wat ze wel allemaal willen, is zelf beslissen over hun leven.
Hoe voelde het voor u, als geëmancipeerde westerse vrouw, om in hun wereld te belanden?
De Bode: Ik moest om te beginnen thuis al een abaja en een hidjab kopen (waarbij alleen het gezicht onbedekt blijft, nvdr). Die moest ik aantrekken in het toilet van het vliegtuig. Alles waar je je als vrouw mee identificeert, valt dan weg: je wordt gereduceerd tot een wandelend zwart stuk stof, en je bent op slag een derde- of vierderangsburger. Dat is heel confronterend.
Toch rebelleert u niet.
De Bode: Kijk, het is erg makkelijk om met dat alles de draak te steken. Ik herinner me een stuk van de Amerikaanse columniste Maureen Dowd, in het blad Vanity Fair, waarin ze lacht met het nieuwe toeristenbeleid van Saudi-Arabië. Dat ís natuurlijk ook één grote grap, want hoe kun je nu meer toeristen lokken naar een land waar vrouwen de straat niet op mogen zonder mannelijke begeleider? En die column was ook leuk om te lezen. Alleen, als je echt geïnteresseerd bent in het verhaal van de Saudi’s, dan kom je niet ver als je in je eigen denkwereld blijft zitten en verontwaardigd raakt als mensen afwijkende visies hebben. Veel Saudi’s vonden dat ook fijn, een westerse journaliste die meer wou weten dan de clichés over kamelen en boerka’s. Dat doet die mensen echt pijn hoor, die clichébeelden over hun volk en hun land. Met respect voor hen en hun tradities, en dankzij mijn abaja, ben ik op heel besloten plekken geraakt, zoals trouw- en verlovingsfeesten.
De vraag die u telkens weer herhaalt, is: ‘Zijn man en vrouw voor u gelijk?’ Waarom komt er zelfs van de meest progressieve vrouwen niet altijd een volmondig ja?
De Bode: Ze zijn natuurlijk opgevoed in een systeem waarin de vrouw een helemaal andere rol heeft dan de man, en ze krijgen continu te horen dat ze minderwaardig zijn. En ook de progressievere vrouwen die ik sprak, houden daar rekening mee. Zij weten ook dat als ze vooruit willen komen, ze rekening moeten houden met hun cultuur. Bovendien geloven ze echt dat er verschillen zijn tussen man en vrouw. Ze vinden zichzelf zeker gelijkwaardig, maar ze vinden niet dat ze dezelfde rol hebben in de maatschappij. Maar goed, we spreken over een land dat zijn eerste voorzichtige stapjes op het vlak van vrouwenrechten heeft gezet.
U schrijft: ‘Deze hervormingen gaan te snel voor de harde traditionele kern van de samenleving, maar veel te traag voor de progressieven.’ Hebben die hervormingen dan wel kans van slagen?
De Bode: Een paar bewegingen zijn gewoon niet meer te stoppen. De digitale revolutie uiteraard, en de westerse invloed via die weg. En ook het onderwijsprogramma heeft blijvende gevolgen. Heel veel vrouwen worden naar het buitenland uitgestuurd en doen er ervaringen op die ze in eigen land niet kunnen opdoen. Heel belangrijk voor het slagen van de hervormingen zal wel de economie zijn. Zullen ze die hoge werkloosheid naar beneden krijgen? In sommige regio’s zit 30 procent van de jongeren zonder werk – vergelijkbaar dus met andere Arabische landen, waar dat tot onrust heeft geleid. Voorlopig houdt het regime dat onder controle door massale schenkingen, maar hoelang kan dat blijven duren?
En het is zéker uitkijken naar 2020. Dan beginnen de oliebronnen op te drogen. Dan zullen de veranderingen die nu stapsgewijs gaan sneller moeten.
U bent ook naar Egypte gereisd. Waarnemers vrezen dat de gewonnen vrouwenrechten daar straks zullen worden teruggedraaid.
De Bode: Die vrees is terecht. De echtgenote van president Hosni Mubarak, Suzanne, heeft een ministerie van Vrouwenzaken opgericht. Critici beweren dat ze dat alleen maar deed om de Nobelprijs voor de Vrede te winnen, maar het wás er wel. En het ministerie maakte wetten die echt nodig waren voor de vrouwen. Die bleven vaak dode letter, maar ze wáren er wel. Dat is intussen allemaal afgeschaft, onder invloed van de Moslimbroederschap. De Egyptische vrouwen zullen nog hard moeten vechten om zich zeker niet in de hoek te laten dringen waar enkele Moslimbroeders hen willen hebben.
LISA DE BODE, DE STILLE REVOLUTIE, LANNOO, 207 BLZ., 19,99 EURO. VANAF 30 AUGUSTUS IN DE BOEKHANDEL. INFO: WWW.LISADEBODE.BE.
DOOR THOMAS VERBEKE
