‘Voortschrijdend inzicht? Welke scenario’s bieden nog een uitweg voor de oorlog in Oekraïne’

‘Een duurzame vrede is alleen mogelijk als de politieke kwesties die aan de basis van het conflict liggen in een overeenkomst worden geregeld. Dat veronderstelt toegevingen – wellicht pijnlijke toegevingen – aan beide kanten’, schrijft Johan Depoortere over een verder verloop van de oorlog in Oekraïne.

Nooit kwam de wereld dichter bij een kernoorlog dan op 27 oktober 1962. Het verhaal is bekend: om een fatale clash tussen de grootmachten te vermijden besloten toen zowel de Amerikaanse president John Kennedy als de Sovjetleider Nikita Chroesjtsjov tot de-escalatie: de schepen met kernwapens voor Cuba maakten rechtsomkeert, een nucleaire catastrofe was op de valreep vermeden. Pas 30 jaar later bleek hoe dicht we toen bij de rand van de afgrond hebben gestaan. In januari 1992 ontmoetten Fidel Castro en Robert McNamara elkaar. McNamara, in 1962 minister van Defensie, bevond zich die bewuste 27 oktober in dezelfde ruimte als Kennedy, maar nu vernam hij tot zijn ontzetting  wat hij destijds niet wist: namelijk dat 162 kernkoppen al op Cuba waren en dat Castro van Chroestsjov het fiat had gekregen om ze in het geval van een Amerikaanse invasie op het eiland te lanceren.

(Lees verder hieronder.)

Sterker nog: Castro had zijn kolonels de bevoegdheid gegeven zelf te beslissen wanneer ze op de knop zouden drukken. Ook aan Amerikaanse zijde stond Kennedy onder zware druk van zijn militairen om het atoomwapen in te zetten. Generaal Curtis Le May die later berucht zou worden met zijn advies om Vietnam naar het stenen tijdperk te bombarderen was woest omdat de president de kernaanval tegen Cuba had afgeblazen. Aan de koelbloedigheid en de rationaliteit van de politieke leiders Kennedy en Chroestjov hebben we te danken dat we toen aan een wereldwijde catastrofe zijn ontsnapt.

Fast forward naar vandaag. De Russische president Vladimir Poetin dreigt lichtzinnig met het gebruik van kernwapens als het bestaan van zijn land in gevaar zou komen. Westerse politieke leiders lijken even lichtzinnig en roekeloos deze dreiging weg te wimpelen en zetten integendeel in op een overwinning in het voordeel van Oekraïne. Vandaag lijkt de rationaliteit van kamp veranderd: anders dan in 1962 zijn het nu in plaats van de politici de militairen die het hoofd koel houden en waarschuwen voor de realiteit van een mogelijke kernoorlog in Europa. Verschillende hooggeplaatste experts in uniform – of in de reserve – noemen het een gevaarlijke illusie te geloven in een overwinning op het slagveld en ze pleiten voor het zoeken naar een diplomatieke oplossing.

De opperbevelhebber van de Amerikaanse strijdkrachten Mark Milley drukte in oktober 2021, nog vóór de Russische invasie, president Biden op het hart alles te doen om te voorkomen dat het tot een oorlog zou komen tussen Rusland en de NAVO. Het belette de groene politica en Duitse minister van Buitenlandse Zaken Annalena Baerbock niet om te verklaren dat wij in oorlog zijn met Rusland. In november vorig jaar zorgde generaal Milley voor ophef toen hij in een toespraak tot de Economic Club of New York opperde dat een militaire overwinning voor geen van beide partijen mogelijk is en dat de winter een venster van mogelijkheden opende om onderhandelingen te beginnen.

(Lees verder hieronder.)

Aan de kant van de realisten staat Milley niet alleen. In Duitsland sprak brigadegeneraal buiten dienst Erich Vad onlangs in Berlijn de 50000 vredesbetogers toe die gevolg hadden gegeven aan de oproep van de bekende feministe Alice Schwarzer en Sahra Wagenknecht, fractieleidster van die Linke in de Bundestag. Vad was defensie-adviseur voor Angela Merkel. Hij stelt vast dat de oorlog in Oekraïne is vastgelopen in een loopgravenoorlog te vergelijken met Wereldoorlog I en dat alleen onderhandelingen een uitweg kunnen bieden. Dat betekent niet dat Oekraïne geen wapens moet krijgen om zich te verdedigen. Het probleem is, zegt Vad, dat niemand precies weet waar die wapens moeten voor dienen.

Voor Zelenski is het oorlogsdoel de herovering van alle gebieden die Rusland sinds 2014 heeft bezet, inclusief dus de Krim. De Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Blinken noemde in de Wall Street Journal het doel een terugkeer tot de grenzen van vóór 24 februari vorig jaar en president Biden suggereerde dat regime change in Moskou het uiteindelijke doel is toen hij zei Deze man (Poetin) kan niet aan de macht blijven. Voor zijn minister van Defensie Lloyd Austin is het doel dan weer het verzwakken van Rusland. De vraag is dus: Welk doel dienen de massale Westerse wapenleveringen en in welke handen komen ze terecht?

(Lees verder hieronder.)

In eigen land lijkt zelfs bij de ijzervreter Roger Housen, kolonel buiten dienst, sprake van voortschrijdend inzicht. In mei vorig jaar riep deze ‘defensiespecialist’ in De Morgen nog op ‘afstand te nemen van onze zelf afradende stappen. Als het Westen Poetin werkelijk aan de onderhandelingstafel wil krijgen, moet het hem meteen daadkrachtig van repliek dienen’ zo heette het toen.

Een jaar later klinkt het helemaal anders. Housen ziet terecht dat onderhandelingen nog niet onmiddellijk in het verschiet liggen maar hij waarschuwt: ‘Als het Westen zijn kruistocht tegen Rusland verderzet met dezelfde naïviteit als het voorbije jaar, spelen we Russische roulette in Oekraïne en zal ons dit steeds dichter bij een nachtmerriescenario brengen. (…) Dan zitten we op een hellend vlak naar een directe oorlog tussen Rusland en de NAVO; een oorlog die bovendien moeilijk onder de nucleaire drempel te houden zal zijn.’

‘Een oorlog die moeilijk onder de nucleaire drempel te houden zal zijn.’ Het is ontstellend hoe weinig deze onheilspellende boodschap bij Westerse politieke leiders alarmbellen doet afgaan. In scherp contrast tot de oorlogszuchtige verklaringen van Joe Biden tot Ursuala von der Leyen, van Alexander De Croo tot Annalena Baerbock staat het nuchtere realisme van de RAND Corporation. Deze denktank die nauw verbonden is met het Pentagon neemt de nucleaire dreiging in tegenstelling tot deze leidinggevende politici wel degelijk zeer ernstig omdat het Kremlin deze oorlog als een ‘nagenoeg existentiële’ bedreiging beschouwt.

Ook de herhaalde tegenslagen van de Russische troepen aan het front en de limieten aan conventionele capaciteit zouden Poetin ertoe kunnen aanzetten als ultiem middel naar kernwapens te grijpen. Voor Tom Sauer van de Universiteit Antwerpen, specialist in kernwapens en ontwapening, kan het scenario er als volgt uitzien: Poetin beveelt bij wijze van waarschuwing een ondergrondse kernproef (niet meer gebeurd sinds de jaren 80), in een tweede fase volgt een bovengrondse kernproef (niet meer gebeurd sinds de jaren 60) en in het meest extreme scenario zet hij een tactisch kernwapen in op het slagveld. Tactische kernwapens hebben vele keren de vernietigingskracht van de bommen op Hiroshima en Nagasaki.

In het lange rapport Avoiding a Long War overloopt de RAND Corporation de mogelijke scenario’s die een einde kunnen maken aan de oorlog in Oekraïne. Eén ervan is een verpletterende overwinning van één van beide partijen, maar deze optie is nagenoeg uitgesloten: Het is fantasie te geloven dat Oekraïne in staat zou zijn de Russische capaciteit om oorlog te voeren uit te schakelen. Omdat ook Rusland niet in staat is een absolute overwinning te behalen is een onderhandeld einde de enige optie. Dat kan in de vorm van een bestand, zonder politieke regeling van het conflict – een bevriezen van de huidige frontlijn naar het model van Korea.

(Lees verder hieronder.)

Maar een duurzame vrede is alleen mogelijk als de politieke kwesties die aan de basis van het conflict liggen in een overeenkomst worden geregeld. Dat veronderstelt toegevingen – wellicht pijnlijke toegevingen – aan beide kanten. Dat dit moeilijk maar niet onmogelijk is heeft het recente verleden bewezen. Eind maart vorig jaar stonden luidens het Istanbul communiqué beide partijen dicht bij een vergelijk na onderhandelingen onder Turkse bemiddeling. Het akkoord werd getorpedeerd onder druk van het Westen. De Britse premier Boris Johnson trok naar Kiev om Zelenski ervan te overtuigen niet te praten maar door te vechten tot de eindoverwinning. Ook de voormalige Israëlische premier Naftali Bennett verklaarde dat zijn poging tot bemiddeling werd afgeblokt door de Verenigde Staten en de Westerse bondgenoten.

Een politiek akkoord moet volgens het rapport van de RAND Corporation minstens een aantal van de geschillen regelen die de oorlog hebben veroorzaakt. Voor Oekraïne betekent dat veiligheidsgaranties, zonder lidmaatschap van de NAVO. Voor Rusland zou het resultaat een opheffing of verlichting van de sancties betekenen. Voor Europa kan een regeling van het conflict de weg openen naar bredere onderhandelingen over een nieuwe veiligheidsstructuur die voor meer stabiliteit zou zorgen langs de grenzen met Rusland.

(Lees verder hieronder.)

Onderhandelingen zijn niet voor morgen maar de Amerikaanse regering en de Westerse bondgenoten kunnen nu al een aantal maatregelen nemen die de oorlogvoerende partijen ervan kunnen overtuigen dat vrede meer voordelen biedt dan oorlog. Zo zou de Amerikaanse regering garanties kunnen bieden voor toekomstige wapenleveringen aan Oekraïne maar die afhankelijk maken van de bereidheid van de Oekraïense regering om ook het diplomatieke pad te bewandelen.

De moeilijkste kwestie bij mogelijke onderhandelingen is het territoriale dispuut. Dat de Krim Russisch zal blijven, daar lijkt ook de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Blinken niet aan te twijfelen. Alleen moet hij daar ook de Oekraïense president Zelenski van zien te overtuigen. Over de Donbas is een regeling mogelijk langs de lijnen van de Minskakkoorden die op de onverzettelijkheid van de harde Oekraïense nationalisten zijn gebotst. De vraag is wat de hoofdzakelijk Russisch sprekende bevolking van die gebieden wenst.

Het RAND rapport besluit enigszins cynisch: controle over het grondgebied – hoewel immens belangrijk voor Oekraïne – is voor de Verenigde Staten niet de belangrijkste dimensie voor de toekomst van de oorlog. Met andere woorden: ondanks alle mooie retoriek over het verdedigen van democratie en vrijheid in Oekraïne gaat het in deze oorlog om belangen en macht.