Russische historica: ‘Russen vinden het moeilijk om te erkennen dat de staat crimineel is’

Mensenrechtenactiviste Irina Sjtsjerbakova ziet de oorsprong van het poetinisme in Ruslands onverwerkte verleden.

Irina Sjtsjerbakova (°1949) is een van de oprichters van de Russische mensenrechtenorganisatie Memorial. Sinds 1989 werkt Memorial om de misdaden van het communistische systeem in kaart te brengen, en dan vooral die van het Stalintijdperk. Toen Memorial in 2021 verboden werd, ontvluchtte ze haar vaderland. Memorial kreeg voor haar werk in 2022 de Nobelprijs voor de Vrede.

Werkt het stalinisme vandaag nog door in Rusland?

Irina Sjtsjerbakova: Stalin heeft zijn systeem gebouwd op kaderpolitiek, ideologie, censuur en geweld. De Goelag, het straf- en werkkampsysteem in de Sovjet-Unie, heeft diepe sporen nagelaten in de Russische samenleving. Russen zijn het gewoon geraakt dat de staat geweld toepast. Vladimir Poetin bouwt daar vandaag op voort.

Waarom verzet de Russische samenleving zich niet de terugkeer van die stalinistische elementen?

Sjtsjerbakova: Omdat het Stalintijdperk nooit duurzaam en diepgaand is verwerkt. Nikita Chroestsjov heeft na Stalins dood zijn persoonlijkheidscultus veroordeeld en zijn lichaam laten verwijderen uit het mausoleum op het Rode Plein. Maar het systeem en het partijapparaat dat Stalin had opgebouwd bleef onaangeroerd. Tot de perestrojka was praten over de Goelag taboe. Er werd gezwegen over de beruchte strafkampen uit het Stalin-tijdperk. Alleen manuscripten en publicaties uit het Westen, zoals de Goelagarchipel van Aleksandr Solzjenitsyn, werden in het geheim verspreid en het land binnengesmokkeld.

Leeft Stalin nog door in het huidige Rusland?

Sjtsjerbakova: Het poetinisme is een mozaïek met vele stenen. Veel van de esthetiek is bijvoorbeeld fascistoïde. Poetins gebruik van geweld heeft een lange traditie in Rusland, die Stalin nog het sterkste belichaamt. Maar het principe van zijn macht is het maffiaprincipe: hij heeft een kring van naaste bondgenoten die hij vertrouwt en die hem trouw zijn. Belangrijker dan al die vergelijkingen is echter de vaststelling dat Russen – zoals in Stalins tijd – het nog steeds moeilijk vinden om te erkennen dat de staat crimineel is.

Memorial bestaat vandaag niet meer. Wanneer besefte u dat de kijk op de donkerste periode van de Sovjet-Unie aan het veranderen was?

Sjtsjerbakova: Zelfs na 1991 waren er geen fundamentele hervormingen van het gerechtelijke systeem of de veiligheidsorganen. Er was geen verandering van elite. Veel mensen met een KGB-verleden bleven de dienst uitmaken. En er was natuurlijk de Eerste Tsjetsjeense oorlog in 1994, een post-imperiale oorlog waarin op grote schaal geweld tegen een vreedzame burgerbevolking werd gebruikt. De tweede Tsjetsjeense oorlog, die Poetin startte kort nadat hij aan de macht kwam, consolideerde zijn macht.

Wat heeft Tsjetsjenië te maken met het stalinisme?

Sjtsjerbakova: Onder Stalin werden veel Tsjetsjenen gedeporteerd. De herinnering daaraan is heel sterk, en vormt de basis voor de strijd voor onafhankelijkheid van Tsjetsjenië. De Tsjetsjeense oorlogen waren een manier om te voorkomen dat het rijk met geweld in elkaar zou storten. In feite was het een vervolg van de daden van Stalin om het grondgebied van de oude Sovjet-Unie te herstellen. Het is geen toeval dat de oorlog tegen Oekraïne wordt gevoerd door generaals die hun carrière begonnen in Tsjetsjenië, zoals Valerij Gerasimov en Sergej Soerovikin.

U vergelijkt de huidige gevangenissen met de omstandigheden in de goelag.

Sjtsjerbakova: Na de dood van Stalin werd marteling officieel afgeschaft in de goelag. Dat beëindigde het geweld niet. Er waren ook excessen in de gevangenissen onder Leonid Brezjnev. Onder Poetin is marteling op grote schaal teruggekeerd. Het gebruik van verdovingsgeweren is bijvoorbeeld officieel toegestaan in de strafkolonies. We weten dat het gebruik van geweld, inclusief seksueel geweld, gemeengoed is geworden.

Hoe ziet u de situatie evolueren na Poetins ververkiezing?

Sjtsjerbakova: Ik ben er heel zeker van dat de onderdrukking in Rusland nog erger zal worden na de zogenaamde verkiezingen. Poetin heeft geen andere keuze. Het systeem werkt zo, de spiraal van geweld gaat door. Als in de toekomst meer mensen op straat komen tegen het regime, zoals bij de begrafenis van Navalny, dan zal de regering hardere middelen inzetten.

Denkt u dat er nog meer protesten zullen komen?

Sjtsjerbakova: Ondanks alles zullen er protesten in verschillende vormen blijven komen. Maar het is heel moeilijk te voorspellen wanneer en hoe protesten het Poetin-systeem zullen doen wankelen. De belangrijkste factor is de nederlaag en de verliezen in de oorlog.