Na het overlijden van Aleksej Navalny: het einde van het alternatief

Met Aleksej Navalny sterft opnieuw een sprankeltje hoop dat Rusland ooit een normaal land kan worden.

Ondanks de penibele toestand waarin Aleksej Navalny de afgelopen jaren leefde, komt zijn overlijden toch onverwacht. Volgens de directie van het strafkamp waar hij momenteel vastzat, werd Navalny vandaag onwel tijdens een wandeling. Daarbij verloor hij onmiddellijk het bewustzijn, en kwamen reanimatiepogingen te laat. Er is officieel nog geen doodsoorzaak vastgesteld. Hij werd slechts 47.

Het is een versie waaraan weinig Russen enig geloof hechten. ‘Ik heb afgelopen dinsdag een audiobericht van zijn stem gehoord dat maandag was opgenomen’, vertelt Jekatarina Schulman, Rusland bekendste socioloog en notoir opposant van het Poetin-regime, op haar Telegramkanaal. ‘Dat was de stem van een gezonde, energieke, magere mens. (…) Een week geleden was hij gezond en vol van kracht. Geen enkele versie, behalve moord, blijft nog over.’ Ook Joelija Navalnaja, Navalny’s echtgenote, benadrukte dat ze geen geloof hecht aan de versie van de Russische autoriteiten.

Niet je zoveelse opposant

Aleksej Navalny was in alle opzichten opmerkelijk. Hij is in de jaren 2000 verre van de enige opposant die zich geroepen voelt om Rusland democratischer te maken. Hij is wel met voorsprong de meest getalenteerde. In tegenstelling tot de doorsnee liberale Russische oppositieleider is hij charismatisch, welbespraakt en geestig. Waar gezagsdragers in Rusland zich doorgaans bedienen van een hoogdravend ambtelijk taaltje waarbij een historische anekdote zelden ver weg is, refereert Navalny in zijn posts aan televisieseries als Game of Thrones.

Als advocaat kent hij de binnenwegen van het Russische staatsapparaat. Hij wordt vooral bekend als blogger die onvermoeibaar corruptieschandalen naar boven spit. Een cruciaal jaar is 2011, wanneer Poetin doodleuk aankondigt dat hij het jaar erna zal terugkeren als president. Navalny wordt een van de leiders van de zogenaamde Sneeuwrevolutie, die in de wintermaanden van 2012 tienduizenden betogers op de been brengt.

Xenofoob

Tegelijk is Navalny van meet af aan omstreden. Zeker in zijn beginjaren als activist flirt hij geregeld met ronduit xenofobe en nationalistische standpunten. Op zijn blog vergelijkt hij moslims met kakkerlakken en Kaukasiërs met knaagdieren. Hij raadt de Russen aan wapens te kopen om ongedierte te verdelgen. In 2010 suggereerde hij op zijn blog dat de Gay Pride misschien beter in een afgesloten stadion kon plaatsvinden. Zijn flirts weerspiegelen niet alleen een zekere vorm van machismo, maar ook berekening. Navalny voelt dat het ongenoegen in de jaren 2000 bij de nationalisten zit – de rest van het land leeft dan nog volop onder de illusie dat Poetin en later Medvedev van Rusland een democratie zullen maken. Het is een spoor dat hij al snel zal verlaten.

Ook tegenover Oekraïne profileert Navalny zich – zoals veel Russen – als een Russische imperialist. Dat is opmerkelijk: Navalny bracht zijn zomers door bij zijn Oekraïense grootmoeder, waarbij hij zelf behoorlijk Oekraïens leerde spreken. Toch trekt hij – net als Poetin overigens – het bestaansrecht van Oekraïne in twijfel. In 2011 voorspelt hij dat Rusland, Oekraïne en Belarus ooit opnieuw een land zullen vormen. In 2014 verdedigt hij de Russische annexatie van de Krim en geeft hij toe dat hij als president de Krim nooit zal teruggeven. Tegelijk uit hij voortdurend zijn bewondering voor de Oekraïense samenleving, die zowel in 2004 als in 2014 mobiliseert om haar democratie te verdedigen. Na de grootschalige invasie van 2022 zal Navalny een hartstochtelijk criticus van de oorlog worden.

Slim stemmen

In 2013 besluit het regime Navalny te testen. Tot ieders verbazing mag hij deelnemen aan de burgemeestersverkiezingen in Moskou. De verkiezing is in zeven haasten beslist, waardoor het team van Navalny nauwelijks tijd heeft om de campagne voor te bereiden. Die moet plaatsvinden in de zomermaanden, wanneer half Moskou aan zijn datsja zit, en Navalny wordt geblokkeerd door de voornaamste media. Desondanks slaagt hij erin 27 procent van de stemmen te behalen. Het is meteen de laatste keer dat het regime hem laat deelnemen aan verkiezingen.

Navalny beseft dat hij een coalitie moet bouwen die ook buiten Moskou en Sint-Petersburg impact heeft. Hij richt zijn pijlen daarbij slim genoeg niet op Poetin, maar op diens partij Verenigd Rusland, die hij consistent de ‘Partij van Schurken en Dieven’ zal noemen. Omdat hij niet kan deelnemen aan verkiezingen, bedenkt hij zijn Slim Stemmen-tactiek: hij adviseert zijn volgers per stad of district om op de kandidaat te stemmen die de almacht van Verenigd Rusland het hevigst durft aan te vallen. Zelfs wanneer het duidelijk is dat hij nooit zal mogen deelnemen aan de presidentsverkiezingen van 2018, besluit hij campagne te voeren alsof hij werkelijk een kans maakt.

Net dat maakte Navalny zo gevaarlijk voor het Kremlin. Het Russische systeem is zoals vrijwel elk autoritair systeem gebaseerd op passiviteit en onverschilligheid, en het wegnemen van politiek debat. In Rusland, zo gaat de aloude politieke mop, kun je drie dingen niet kiezen: je ouders, je geslacht, en je president. Russische propaganda is er niet zozeer op gericht om de lof van Poetin te zingen, maar tekent vooral een boze, vijandige en niet kenbare wereld. Daarin heb je meer aan een schofterige smeerlap dan aan een eerlijke slapjanus. Poetins almacht blijft alleen voortduren zolang Russen het idee volgen dat er geen echt alternatief is voor de schurken en dieven die het land bestieren.

Navalny gaat met zijn beweging lijnrecht in tegen die logica. Zelfs als veel Russen in hem geen nieuwe president zien, groeit de steun. In de laatste tien jaar vertegenwoordigde Navalny het idee dat Rusland een normaal land kan worden. Dat land zou nog altijd geen modeldemocratie zijn, maar het zou tenminste een soort basiswaardigheid tegenover zijn burgers kunnen nastreven. Zoals een Russische vriendin die bevriend was met Navalny me ooit uitlegde: ‘In gelijk welk ander land zou ik er niet aan denken om Navalny te steunen. Maar ik leef nu eenmaal in Rusland.’

Voldemort

Lange tijd behandelde het Kremlin Aleksej Navalny als Voldemort uit de boeken van Harry Potter. Navalny is Hij-die-niet-genoemd-mag-worden: alsof het uitspreken van zijn naam alleen al voldoende was om ontij over Rusland uit te storten. Wanneer hij dan toch vermeld wordt, wordt er gesproken over ‘die blogger’ of ‘de Berlijnse patiënt’. Poetin zal zijn naam finaal nooit uitspreken.

In 2020 gaan de handschoenen echter uit. Waar het regime Navalny voorheen negeerde, wordt hij plots een vijand die moet worden uitgeschakeld. De aanleiding voor die mentale switch zijn de opstanden in Belarus, nadat president Aleksandr Loekasjenko de verkiezingen heeft vervalst. Poetin is in shock: de immer gedweeë Belarussen, die lange tijd bereid leken zowat alles van hun eeuwige president te tolereren, staan nu op het punt om Loekasjenko aan de deur te zetten. Slechts dankzij massale steun vanuit Rusland – naast veiligheidsdiensten stuurt Moskou ook spindoctors en ‘journalisten’ om de propaganda onder controle te krijgen – blijft Loekasjenko overeind.

De Belarussische onlusten zorgen er evenwel voor dat het Kremlin anders naar Navalny gaat kijken. Poetin, die volgens ingewijden in elke kleurenrevolutie rondom Rusland een CIA-complot ziet, beseft dat het scenario zich ook in Rusland kan voltrekken. De mogelijke leiders van zo’n revolutie moeten worden uitgeschakeld. Navalny wordt vergiftigd met novitsjok wanneer hij terugvliegt naar Moskou. Hij wordt gered omdat de piloot een tussenlanding besluit te maken. De Duitse bondskanselier Angela Merkel zorgt ervoor dat hij in een Berlijns hospitaal kan revalideren.

Hoop sterft het laatst

Ondanks die hachelijke ontsnapping denkt Navalny er niet aan in ballingschap te blijven. Hij ziet hoe andere opposanten die Rusland zijn ontvlucht weggedeemsterd zijn. Hij benadrukt dat het belangrijk is om te tonen dat hij niet bang is. Hij is ervan overtuigd dat zijn moed andere Russen tot voorbeeld zal dienen.

Zijn terugkeer naar Rusland was een daad van zeldzame moed. Zodra zijn gezondheid het toelaat, besluit hij terug te reizen naar Moskou, in de volle wetenschap dat hij bij aankomst vrijwel onmiddellijk zal worden opgepakt. Onder internationale persbelangstelling geeft hij zijn vrouw Joelija op de luchthaven nog een laatste kus. Hij wordt vrijwel ogenblikkelijk berecht en veroordeeld.

Met zijn arrestatie hoopt Navalny voor een déclic te zorgen. Hij hoopt dat zijn arrestatie de druppel zal zijn die Russen tot actie zal doen overgaan, waardoor hij als een soort Russische Nelson Mandela vrij zal komen. Net na zijn arrestatie laat Navalny bovendien een tijdbom afgaan: zijn organisatie publiceert een urenlange documentaire waarin hij uit de doeken doet hoe Poetin een gigantisch paleis aan de Zwarte Zee voor zichzelf heeft gebouwd. De documentaire wordt tientallen miljoenen keren bekeken. De verontwaardiging is zo groot dat Poetin zich genoodzaakt voelt om zichzelf op de nationale televisie te verdedigen. Het is de ultieme erkenning dat Navalny wel degelijk bestaat.

Maar finaal blijft de volksoproer uit. In tegenstelling tot Navalny is de rest van de Russen wél bang. De paar tientallen protesten die Navalny’s arrestatie en onthullingen uitlokken sterven al snel uit. In een serie showprocessen wordt Navalny’s gevangenisstraf voortdurend opgevoerd: op de dag van zijn overlijden stond zijn vrijlating pas gepland voor 2051. Hij wordt voortdurend van cel en strafkamp verplaatst zonder communicatie – soms zijn vrienden en familie weken op zoek naar hem. Hij verliest er uiterlijk zijn goede luim niet onder. Vanuit zijn cel publiceert Navalny – in samenwerking met zijn team – tal van brieven en essays.

In zijn geschriften is hij kritisch voor de oorlog in Oekraïne – die hem als halve Oekraïner met afschuw vervult – maar zijn voornaamste kritiek uit hij op de passiviteit van Russen zoals hijzelf. In een van die essays, gepubliceerd in augustus 2023, vergelijkt hij Poetin met een geit in een supermarkt vol kool. ‘We hebben de geit in de supermarkt binnengelaten, en nu vragen we ons af waarom hij alle kool heeft opgegeten. Het is de missie en het doel van de geit om kool te eten. (…) Op dezelfde manier kan Poetin alleen maar denken aan een groot huis bouwen en mensen opsluiten die hij niet leuk vindt. Ik kan de geit niet uitstaan, maar ik haat diegenen die hem in de supermarkt hebben binnengelaten.’

Het Russisch heeft een opmerkelijke variatie op de uitdrukking ‘hoop doet leven’. In Rusland heet het: ‘Hoop sterft het laatst.’ Het is een uitdrukking die Russen deprimerend vaak gebruiken. Met Navalny sterft opnieuw een sprankeltje hoop dat Rusland ooit, in de nabije toekomst, een normaal land kan worden.