Het afgelopen weekend kwamen, verspreid over Duitsland, bijna anderhalf miljoen mensen op straat om te protesteren tegen extreemrechts. Of dergelijke massaprotesten in ons land nog denkbaar zijn? ‘Het vuur lijkt weg.’
Op 24 november 1991 haalde de partij die toen nog Vlaams Blok heette haar eerste grote verkiezingsoverwinning. De ontsteltenis bij grote delen van de bevolking vertaalde zich al enkele maanden later in ‘Hand in hand voor verdraagzaamheid’, een betoging in Brussel die ongeveer 100.000 burgers op de been bracht. Enkel de Witte Mars (1996, 300.000 deelnemers) en de antirakettenbetoging (1985, 400.000 deelnemers) lokten nog meer betogers.
Betogingen tegen extreemrechts zouden na 1992 steeds minder volk op de been brengen. Het recente succes van Vlaams Belang in de peilingen lijkt die tendens ook niet meteen om te buigen. Om een idee te geven: in november vorig jaar hield Vlaams Belang in Gent een congres over migratie. De tegenbetoging, georganiseerd door burgerbeweging Hart boven Hard, lokte 400 zielen.
Het contrast met de opkomst in Duitsland is immens, en ook niet bijzonder moeilijk te verklaren. ‘Duitsland beleeft vandaag wat wij 33 jaar geleden al hebben meegemaakt: de consternatie over het succes van een radicaalrechtse partij’, zegt politoloog Stefaan Walgrave (UAntwerpen). ‘Je zou kunnen zeggen dat de Duitsers nu pas hun Zwarte Zondag gaan beleven. Dat dit moment er nu pas komt, heeft ongetwijfeld te maken met het Duitse verleden en het taboe dat er op extreemrechts rustte – en voor grote delen van de samenleving nog altijd op rust. Dat verleden verklaart mee die hoge opkomst voor dat protest. Zoals het ook verklaart waarom een meerderheid van de Duitsers zich kan vinden in een verbod op de Alternative für Deutschland (AfD) door het Grondwettelijk Hof. Ik heb er geen onderzoek naar gedaan, maar ik weet zeker dat in Vlaanderen maar een kleine minderheid gewonnen zou zijn voor een dergelijk verbod op het Vlaams Belang.’
Anders dan in Duitsland, stelt Walgrave, is een succesvolle extreemrechtse partij in Vlaanderen al lang geen nieuws meer. ‘Daardoor treedt onvermijdelijk gewenning op. Bovendien zijn, onder druk van Vlaams Belang, de migratiestandpunten van de centrumpartijen naar rechts opgeschoven. Dat zorgt ervoor dat de standpunten van het Vlaams Belang vandaag minder radicaal lijken, zelfs als die standpunten nog precies dezelfde zouden zijn als 30 jaar geleden.’
Knokkende VMO’ers
Dominique Willaert, auteur en theatermaker met decennia van links activisme op de teller, ziet het ook in de eigen omgeving. ‘Het vuur lijkt weg’, zegt hij. ‘Als ik rond me kijk, merk ik vooral gelatenheid. Alles is geprobeerd, weinig heeft geholpen. Daar komt nog bij dat het Vlaams Belang mee is veranderd. Dat hangt samen met de normalisering van extreemrechts door de traditionele partijen en de media. In de media worden hun politici opgevoerd als gewone politici, en zo proberen ze zich ook te profileren. Tijdens de jaren negentig was het nog in belangrijke mate een partij van knokkende VMO’ers en openlijke fascisten. Van de jonge Filip Dewinter wist je dat hij gevaarlijk was. Een politica als Barbara Pas ziet eruit en gedraagt zich haast als een gewone politica.’
De nieuwe realiteit vergt volgens Willaert een ander soort actie. ‘Op 8 mei, Bevrijdingsdag, zet ik mee mijn schouders onder een volksfeest in Gent. Het wordt bewust geen betoging tegen extreemrechts. Wij willen het tijdens dat feest hebben over de democratische waarden die we willen verdedigen. Het probleem van oud links is dat ze zijn blijven hangen in die antifascistische strijd. Terwijl veel jongeren – dat merk ik ook aan mijn eigen kinderen – daar nog weinig boodschap aan hebben. Ze kijken hier heel anders naar. Iemand als Tom Van Grieken zien ze niet als een neonazi. Ze zien een sympathieke, vlotte jongen, die hen trakteert op gratis vaten bier. Veel jongeren begrijpen niet waarom die Belangers niet mee zouden mogen besturen. En niet alleen jongeren. Als het Vlaams Belang straks de grootste wordt en niet mee mag besturen, krijg je ongetwijfeld betogingen. En die betogingen zullen mogelijk meer volk op de been brengen dan de linkse protestmarsen tegen extreemrechts. De befaamde mars tegen Marrakesh was wat dat betreft maar een voorproefje.’
Willaert mag zeggen dat hij de Vlaams Belang-kiezer vrij goed kent. Voor zijn boek Niet alles maar veel begint bij luisteren praatte hij vier maanden lang met kiezers uit de Denderstreek. ‘Die gesprekken hebben mijn visie veranderd’, stelt Willaert. ‘Sommige linkse vrienden zeggen me dat ik de Vlaams Belang-kiezer in mijn boek te veel normaliseer, terwijl dat nu net mijn bedoeling was. De meeste Vlaams Belang-kiezers zijn geen extremisten. Ze schuwen geweld en chaos, en worden niet wild van de dingen die Dries Van Langenhove allemaal uitkraamt. In de meeste gevallen stemmen ze voor het Belang omdat ze ontgoocheld zijn in de traditionele partijen. Om die stemmen terug te winnen zul je naar hen moeten luisteren, en analyseren waar de traditionele partijen steken lieten vallen. Tegen hun stemgedrag betogen zal hoogstens een tegenovergesteld effect hebben.’
Parade
Niet alle Vlamingen hebben het geloof in dit soort protestmanifestaties ondertussen verloren. Onder de noemer ‘Het Grote Verzet’ organiseert burgerbeweging Hart boven Hard al een tweetal jaar acties tegen extreemrechts. ‘Die gigantische mobilisatie in Duitsland heeft ons in positieve zin verrast’, zegt coördinator Christijn Terlingen. ‘En je, dat geeft hoop. Er is duidelijk een breed gedragen bezorgdheid.’
Dat de Duitse context anders is, beseft Terlingen natuurlijk ook wel. ‘Ongetwijfeld heeft die grote mobilisatie te maken met die geheime bijeenkomst van extreemrechtse figuren waarin de deportatie van mensen met een migratieachtergrond werd besproken. Daarmee werd een Duits trauma aangeraakt, en dat heeft duidelijk mobiliserend gewerkt. De Vlaamse context is anders. Hier zit je met een Vlaams Belang dat zich, niet zonder succes, als fatsoenlijk probeert te profileren. Maar dat wil niet zeggen dat mensen er niet meer wakker van liggen. Dat leid ik bijvoorbeeld af aan de grote belangstelling voor Dirk Verhofstadts’ Dagboek 1933: het gevaar van extreemrechts. Dirk heeft me onlangs verteld dat hij over dat boek elke dag een lezing zou kunnen geven. Maar zo’n lezing is natuurlijk iets anders dan een betoging. Daarvoor heb je, zoals in Duitsland, een grote trigger nodig.’
Bij Hart boven Hard geloven ze dat de verkiezingen in juni zo’n trigger kunnen zijn. ‘Daarom hebben we na die verkiezingen, in september, onze Parade van Het Groot Verzet gepland. Alles wat we vandaag doen kun je zien als een voorbereiding op die manifestatie. Die manifestatie komt op een moment dat de verkiezingen achter de rug liggen én aan de vooravond van de gemeenteraadsverkiezingen in oktober. De kans is groot dat het cordon op dat ogenblik op barsten staat. Dat is iets waarvan wij denken dat een zwijgende meerderheid wél wakker ligt.’
De analyse van professor Stefaan Walgrave gaat min of meer in dezelfde richting. Nee, een nieuwe verkiezingsoverwinning van het Vlaams Belang zal volgens hem niet tot grote protestmanifestaties leiden. ‘Het heeft ook iets absurds om te gaan protesteren tegen een verkiezingsuitslag. De hoogste democratische legitimiteit ligt daar. Wat ik wél mogelijk acht zijn grote betogingen tegen politici of partijen die met het Vlaams Belang willen regeren. Een regering met het Vlaams Belang zou een nieuw, voor veel mensen schokkend gegeven zijn. Het zou voor consternatie zorgen, de plotse schok die je nodig hebt om een massa te mobiliseren. Met andere woorden: als de N-VA straks besluit om met het Vlaams Belang te gaan regeren, ga je waarschijnlijk wél een massabetoging krijgen. Maar die zal zich richten tegen Bart De Wever, en veel minder tegen de radicaalrechtse partij of haar kiezers.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier