Sinds de Amerikaanse computerspecialist Edward Snowden deze zomer de grootschalige afluister- en spionagepraktijken van de nationale veiligheidsdienst NSA aan het licht bracht, kunnen ze in Washington zijn bloed wel drinken. Snowden kreeg intussen asiel in Rusland, maar heeft daar wellicht een zeer beperkte bewegingsvrijheid. Een van de weinige westerlingen die hem in Moskou hebben kunnen bezoeken, is de Duitse politicus Hans-Christian Ströbele. In Berlijn deed hij zijn verhaal aan Knack.
Op donderdag 31 oktober staan twee Duitsers en een Amerikaan op het bordes van hotel Marco Polo, op een boogschot van de Vijvers van de Patriarchen, een chique wijk in Moskou. De drie zijn de dag ervoor aangekomen en zullen de volgende avond weer thuis in Berlijn zijn. Een blitzbezoek. Een van de drie is het Duitse parlementslid Hans-Christian Ströbele van de groenen. De andere twee zijn journalisten. John Goetz, een Amerikaan die al meer dan twintig jaar in Berlijn woont, is onderzoeksredacteur bij de Norddeutsche Rundfunk. Hij heeft zopas het ontluisterende boek Geheimer Krieg over de intriges van Amerikaanse en Duitse inlichtingendiensten gepubliceerd. De tweede man, Georg Mascolo, gewezen hoofdredacteur van Der Spiegel, is al even zeer beslagen in de materie.
De drie zijn nerveus. Ze hebben geen benul hoe ze naar hun doel zullen worden geleid. Dat doel is Edward Snowden, vijand nummer één van de Amerikaanse regering en de nationale veiligheidsdienst NSA (National Security Agency). Vlak voor hun vertrek hebben Ströbele, Goetz en Mascolo in een Berlijns warenhuis op de Alexanderplatz doritos gekocht, de lievelingskost van de man die de geheimen van de NSA geplunderd heeft. De bijbehorende tomatensaus is wegens de te grote hoeveelheid op de luchthaven van Tegel in beslag genomen.
De drie staan in de vroege namiddag voor hun hotel te kleumen als om 15.45 uur een grijze, geblindeerde bestelwagen komt voorgereden. Ze stappen in. Drie kwartier duurt de rit door Moskou. De tocht gaat in zuidwestelijke richting. Ze passeren de Amerikaanse ambassade. Dan volgen verlaten straten en grote huizenblokken. Meer details zullen de reizigers later niet prijsgeven over hun traject. Snowden, die voor drie Amerikaanse geheime diensten heeft gewerkt, is extreem voorzichtig. Hij wil absoluut vermijden dat de Amerikanen hem in Moskou op het spoor komen. Om 16.30 uur zijn de gasten uit Duitsland op de plaats van hun bestemming.
Ze worden hartelijk begroet door Edward Snowden, die in het gezelschap vertoeft van Sarah Harrison, de 31-jarige Britse WikiLeaks-journaliste die zich tot de beschermengel van de klokkenluiders heeft opgewerkt. De ontvangst is royaal. Aan tafel, die op zijn Russisch is gedekt, wordt het gerucht weerlegd dat Snowden een veganist zou zijn. In de loop van het gesprek laat hij zich een hartige steak voorzetten die hij helemaal verorbert. Er is vis en fruit. De alcohol – rode en witte wijn, wodka en andere sterke drank – wordt niet aangeraakt. Er is vrouwelijk personeel dat voor de bediening zorgt.
In de transitzone
Hans-Christian Ströbele was de eerste politicus die afgelopen zomer contact zocht met Snowden, via diens Russische advocaat Anatoli Koetsjerena. Snowden vertoefde toen nog in de transitzone van de luchthaven van Sjeremetjevo in Moskou en een ontmoeting bleek onmogelijk. Eind oktober, nadat was uitgelekt dat de NSA ook het mobieltje van bondskanselier Angela Merkel afluisterde, ontving Ströbele in Berlijn dan het bericht dat Snowden dringend een onderhoud met hem wenste. ‘Ik ging daar meteen op in en nam twee getuigen mee’, vertelt Ströbele ons in het Berlijnse Rijksdaggebouw.
Vóór het gesprek in Moskou op gang komt, worden er afspraken gemaakt over wat niet en wat wel off the record is. Snowden heeft zich goed voorbereid. Hij heeft de doopceel van Hans-Christian Ströbele gelicht. Veertig jaar geleden verdedigde Ströbele, een prominente vertegenwoordiger van de achtenzestigersgeneratie, als jonge advocaat Andreas Baader van de RAF (Rote Armee Fraktion), beter bekend als de Baader-Meinhofgroep. Hij is een van de medeoprichters van de Duitse groenen. Ströbele is een oudgediende van het Duitse parlement, gespecialiseerd in de handelingen van de inlichtingendiensten. Sedert 2002 is hij lid van het parlementaire controlecomité dat toezicht houdt op de activiteiten van de BND (Bundesnachrichtendienst) en aanverwanten.
John Goetz, die later in de Süddeutsche Zeitung verslag doet over zijn avontuur, noteert dat de taal van Edward Snowden doordrenkt is van het jargon dat de Amerikaanse ex-agent gedurende vijf jaar bij de CIA, NSA en DIA (Defense Intelligence Agency) heeft opgestoken: een mengsel van wiskundige formules en geheimediensttaal. Voor het aftappen van de commu-nicatie die door de intercontinentale onderzeese glasvezelkabels gaat, gebruikt Snowden de uitdrukking ‘op iemands ruggengraat kloppen’.
Ströbele wil niet dat Snowden zich illusies maakt en vertelt zijn gastheer dat het niet zal meevallen om hem in Duitsland asiel of een vrijgeleide te verlenen. De kern van Snowdens betoog bestaat uit zijn verklaring dat hijzelf geen greep meer heeft op de massa geheime documenten die nu in de virtuele ruimte gecodeerd liggen (en niet langer op zijn vier computers). Die documenten kunnen wel ingekeken worden door een select aantal journalisten die zelf maar moeten uitmaken wat ze eruit willen lichten. Zelf wil Snowden daarin niet tussenbeide komen: ‘Onafhankelijke journalisten en experts moeten zelf maar hun oordeel vormen over de inhoud van de documenten.’
Tijdens het gesprek met de drie bezoekers beklemtoont Snowden dat hij geen anti-Amerikaanse bedoelingen heeft, maar misdaden van de Amerikaanse inlichtingendiensten aan het licht wil brengen. Evenzeer benadrukt hij dat hij geen documenten aan de Russen en de Chinezen heeft doorgegeven. Hij bevestigt dat hij voor een Duitse parlementaire commissie wil getuigen, op voorwaarde dat die ondervraging in Duitsland en niet in Rusland plaatsvindt. In ruil claimt Snowden asiel in Duitsland of in een ander vergelijkbaar land met een rechtsstaattraditie, kortom in een staat die kan instaan voor zijn veiligheid.
Videogames en manga’s
Niets in zijn verleden wijst erop dat Edward Snowden, een tengere man van dertig jaar, zou uitgroeien tot de superman die de westerse alliantie op haar grondvesten zou doen daveren. Edward Joseph Snowden wordt op 21 juni 1983 geboren in Elizabeth City, North Carolina. Het gezin trekt later naar Maryland en vestigt zich in een zuidelijke voorstad van Baltimore. Heel wat mensen in de omgeving van de Snowdens werken in het NSA-hoofdkwartier van Fort Meade. Edwards moeder is bediende bij een rechtbank, zijn vader komt aan de kost bij de kustwacht. De ouders scheiden in 2001. Edward woont aanvankelijk alleen in het huis van zijn moeder, die later bij hem intrekt.
Edward Snowden heeft geen echt school- of universiteitsdiploma, wel een ondefinieerbaar vervangdiploma van een high school. Volgens zijn vader, Lon Snowden, was hij als jongeman vaak ziek, wat een normale studiegang verhinderde. De artsen vermoedden dat hij leed aan klierkoorts (de ziekte van Pfeiffer), al kon er nooit een ondubbelzinnige diagnose worden gesteld. Volgens vader Snowden is zoon Edward zeer intelligent en ligt zijn IQ, dat twee keer werd getest, boven de 145.
Jeugdvrienden beschrijven Edward als ambitieus en excentriek. Hij heeft een zwak voor online rollenspelletjes, videogames en manga’s, Japanse stripverhalen. Ooit typeerde hij zichzelf in een vragenlijst van het leger als een niet-praktiserende boeddhist, maar hij is christelijk opgevoed in een lutheraans gezin. Edward Snowden is een enthousiaste bewonderaar van Japanse vechtkunst en interesseert zich voor oosterse filosofie.
Wie bij officiële instanties navraag doet naar het soort werk dat Snowden in de cenakels van de Amerikaanse inlichtingendiensten verrichtte, krijgt steevast te horen dat hij ‘systeembeheerder’ was. In werkelijkheid leidde Snowden veiligheidsexperts op die hij inwijdde in de denkwereld van de hackers, aldus The New York Times, die een aantal kennissen en vrienden van Snowden heeft opgezocht. Snowden behaalde attesten waaruit blijkt dat hij over de mogelijkheden én het talent beschikte om ongemerkt NSA-computers uit te vlooien en zo de top-secretdocumenten te downloaden die hij vanaf juni voor een select journalistiek gezelschap toegankelijk maakte. Als agent van de NSA verfijnde hij zijn digitale talenten zozeer dat hem steeds meer verantwoordelijkheid werd toebedeeld. Zijn levensloop, stelt de krant, toont het beeld van het type veiligheidsexpert dat elke inlichtingendienst zou willen rekruteren.
Gebroken benen
In 2003 voegt hij zich bij het leger in de hoop in Irak te worden ingezet, maar als hij tijdens een oefening beide benen breekt, geeft hij die ambitie op. In 2006 begint hij als technicus voor de CIA in Genève te werken, onder de dekmantel van diplomatiek attaché. Zijn werkzaamheden in Zwitserland zouden niet spectaculair geweest zijn, maar door zijn talent zou hij af en toe tijdelijk speciale opdrachten gekregen hebben, waaronder zelfs een job die vaag met de woorden ‘steun aan de president van de Verenigde Staten’ werd omschreven.
Vier jaar later wordt hij naar Japan verplaatst. Daar werkt hij voor de Amerikaanse geheime dienst bij Dell, de computerfabrikant die de NSA met hardware bevoorraadt. In die periode klimt Snowden op van supervisor voor systeemupgrades tot ‘cyberstrateeg’ en ‘expert voor cyberspionage-afweer’. Bij Dell participeert hij aan een NSA-project met het oog op het moderniseren van back-upinfrastructuren. In die functie schoolt hij zichzelf om tot ‘cybersecurity-expert’.
In de lente van 2013 werkt hij op Hawaï als ‘infrastructuuranalist’ bij het bedrijf Booz Allen Hamilton, nog een toeleveringsbedrijf van de Amerikaanse veiligheidsdienst NSA. In die functie test Snowden de veiligheid van de Windows-infrastructuur in het gebied van de Stille Oceaan. Booz Allen Hamilton is een gigantisch bedrijf met circa 25.000 medewerkers dat bijna al zijn opdrachten van de Amerikaanse regering krijgt. Dat Snowden daar in zijn eentje greep heeft op topsecretdocumenten die hij ook kan opslaan, bewijst dat het interne veiligheidssysteem van de NSA zo lek als een mandje is. Op acht november bericht Reuters hoe Snowden zijn gigantische hoeveelheid geheim materiaal heeft binnengehaald: als NSA-agent zou hij zo’n 20 tot 25 medewerkers overgehaald hebben om hun wachtwoord met hem te delen. Op die manier zou hij toegang tot al die documenten over de NSA-programma’s en andere spionagepraktijken verkregen hebben. Snowden zou tussen de vijftig- en tweehonderdduizend geheime documenten hebben gekopieerd.
Honolulu is zijn laatste standplaats vóór zijn vlucht naar Hongkong (zie tijdlijn). Hij verblijft er samen met zijn vriendin Lindsay Mills, die er geen idee van heeft wie Snowden werkelijk is. Hij verlaat haar zonder enig bericht achter te laten, aldus Mills later in haar blog. Ze zegt dat ze vele tranen om hem heeft gestort. Sedert zijn plotse aftocht naar Hongkong noemt ze hem ‘de man met de vele gezichten’.
Dat Snowden ongestoord de documenten van de NSA kon plunderen, is een onuitwisbare smet op het imago van NSA-baas Keith Alexander en co. Maar hoe is Snowden erin geslaagd om tijdens zijn strooptocht door de geheime archieven van de NSA onopgemerkt te blijven en door alle alarmsystemen te glippen? Volgens Michael Maloof, een softwareontwerper voor interne monitoringsystemen, is Snowden als geoefende hacker met heel kleine ingrepen – zeg maar in mini-pasjes – te werk gegaan. Waarschijnlijk heeft hij de bestaande alarmsystemen omzeild door de veiligheidsmechanismen slechts gedeeltelijk uit te schakelen. En als ze Snowden op heterdaad hadden betrapt, had hij ter verdediging nog altijd kunnen aanvoeren dat hij een gesimuleerde aanval had uitgevoerd om het systeem op zijn betrouwbaarheid te testen.
Spaargeld
Over de omstandigheden waarin Snowden nu in het land van Poetin leeft, weten we weinig. Ja, hij doet boodschappen in Moskou, maar waar haalt hij de middelen vandaan om ze te betalen? Zijn advocaat Anatoli Koetsjerena beweert dat hij leeft van giften, nu zijn spaargeld begint te slinken. Geen nood. Sedert één november zou Edward Snowden door een grote Russische private internetfirma als werknemer zijn geëngageerd.
Maar Julia Smirnova, de Moskouse correspondent van de Duitse krant Die Welt, heeft bij alle grote Russische internetfirma’s tevergeefs nagevraagd. Geen van hen kon het bericht bevestigen dat Snowden in Moskou zo’n nieuwe werkgever had. Sommige media speculeerden dat Snowden wellicht aan de slag was gegaan bij VKontakte, een Russisch afkooksel van Facebook dat door de Russische zakenman Pavel Doerov is opgericht. Ook Doerov ontkende echter dat Snowden in zijn bedrijf is tewerkgesteld.
Snowdens advocaat en Poetinvertrouweling Koetsjerena houdt niet op te beweren dat zijn klant in Rusland volledige vrijheidsbeweging geniet en al heel wat mooie plekken bezocht, ook buiten Moskou. Eind oktober publiceerde Lifenews.ru, een nieuwsportaal dat geregeld door de Russische politie en de geheime dienst FSB met nieuwtjes bevoorraad wordt, een foto waarop de Amerikaanse IT-expert tijdens een boottocht op de Moskva is afgebeeld. Op die foto, die op het moment van publicatie al anderhalve maand oud was, zien we Snowden in zomerse outfit, zonder bril en met sportieve pet in de lens blikken. In de verte, aan de overkant van de rivier, verrijst de Christus Verlosserskerk in het centrum van Moskou. Eerder al had hetzelfde medium een foto gepubliceerd waarop de Amerikaan een volgepropt winkelkarretje op een parkeerterrein voortduwt.
Dat het fotomateriaal altijd uit dezelfde Russische bronnen komt, wijst erop dat Snowdens vrijheid in Moskou wellicht heel beperkt is. Je mag aannemen dat Snowden voortdurend door de Russische geheime dienst FSB geobserveerd en van nieuwsgierige blikken afgeschermd wordt. Hoe had Snowden op 1 augustus – de dag dat hij asiel in Rusland kreeg – anders kunnen ontsnappen aan de camera’s van de trossen nieuwsgierige persfotografen die hem bij het verlaten van de internationale luchthaven in Moskou ongeduldig stonden op te wachten?
Al sedert de aankomst van Snowden op de internationale luchthaven Sjeremetjevo op 23 juni was het voor elke Ruslandwatcher zonneklaar dat over de klokkenluider geen informatie naar buiten lekte die niet door de FSB en het Kremlin gefilterd was. Over zijn verblijf in het transitgedeelte van de luchthaven weten we zo goed als niets. Pas nadat hij in de luchthaven een ontmoeting met vertegenwoordigers van mensenrechten en juristen had gehad, werd een video verspreid waarin Snowden verduidelijkte dat hij in verschillende West-Europese landen asiel wilde aanvragen. Uiteindelijk bleek dat verzoek overal aan dovemansoren gericht, want van Brussel over Warschau tot Rome dicteerde de Realpolitik dat de bruggen met Washington niet opgeblazen mochten worden.
Uitlevering
Zo veel is duidelijk: Snowden wil uit Rusland weg, het liefst nog vóór zijn Russisch asiel in de zomer van volgend jaar verstrijkt. In die zin moet men zijn verklaring verstaan dat hij wel degelijk voor een Duitse parlementaire commissie wil verschijnen, maar dan wel op Duits grondgebied, en op voorwaarde dat Berlijn hem een levensperspectief kan bieden. ‘Ik verheug me op een gesprek met u in uw land, zodra de situatie opgehelderd is’, schreef Snowden in de brief die hij in Moskou in de handen van parlementslid Ströbele heeft gedrukt. Alleen in Duitsland en onder condities die zijn veiligheid waarborgen, is Snowden bereid te vertellen op welke manier en hoelang de NSA de telefoongesprekken van bondskanselier Merkel afgeluisterd heeft.
Ströbele kan niet tot in alle details verklappen waarom Snowden er zich tegen verzet om in Moskou door de Duitsers verhoord te worden. ‘Ik heb zelf het grootste voorbehoud tegen een ondervraging op Russisch grondgebied. Zo’n verhoor zou plaatsvinden in condities die door de Russische zijde worden bepaald. Snowden is daar zelf geen voorstander van. Hij is onze kroongetuige. Hij is de enige man die ons kan helpen om al die geheime documenten te verklaren en er orde in te scheppen. Als we willen dat Snowden alles naar waarheid vertelt wat we willen weten, dan moet zijn ondervraging in Duitsland plaatsvinden.’
De Russen zelf hebben geen bezwaar tegen een Duits verhoor van Snowden op Russisch territorium. Het ligt voor de hand dat Poetin elke kans aangrijpt om Europa van de Verenigde Staten te vervreemden.
Verder noemt Ströbele de beperking van Snowdens asiel in Rusland een groot probleem: ‘De tijd dringt. Snowden realiseert zich dat hij tegen de zomer een oplossing moet vinden.’
Een hypothetische vraag: welk lot zou Edward Snowden te wachten staan als hij het risico zou nemen om zonder waarborgen plots op een of andere Duitse luchthaven op te duiken? Ströbele: ‘Dan riskeert hij hier gearresteerd te worden, want de Verenigde Staten hebben sedert 5 juli een uitleveringsverzoek tegen hem uitgevaardigd. De vraag is of Duitsland vervolgens Snowden kan of moet overdragen. Zelf ben ik van mening dat hij niet uitgeleverd mag worden. Maar uiteindelijk zou een Duitse rechtbank over die vraag moeten oordelen. Ik acht het zeer goed mogelijk dat een Duitse rechtbank tot de conclusie komt dat Snowden een politiek vervolgde is die niet uitgeleverd hoeft te worden. Maar zelfs als het vonnis van de Duitse rechter zou luiden dat Snowden aan de Amerikanen overgedragen moet worden, is de Duitse regering niet verplicht om die uitspraak uit te voeren. In de uitleveringsverdragen tussen de Verenigde Staten enerzijds en Duitsland en de Europese Unie anderzijds is uitdrukkelijk voorzien dat personen die vervolgd worden wegens politieke overtredingen of wegens overtredingen die met politieke feiten te maken hebben, niet uitgeleverd mogen worden.’
De tegenwerping dat Snowden in de Verenigde Staten niet voor een politiek vergrijp maar als crimineel wordt gezocht, wuift Ströbele lachend weg: ‘Ik heb het nog nooit meegemaakt dat een land dat om uitlevering vraagt, argumenteert dat de beschuldigde wegens een politiek misdrijf wordt vervolgd. Het land dat om uitlevering verzoekt, zal altijd aanvoeren dat de beschuldigde een crimineel is die de heersende wetten heeft overtreden.’
DOOR PIET DE MOOR IN BERLIJN
Snowden wil uit Rusland weg, het liefst nog vóór zijn Russisch asiel in de zomer van volgend jaar verstrijkt.
‘Snowden is de enige man die ons kan helpen om al die geheime documenten te verklaren.’ HANS-CHRISTIAN STRÖBELE
