Jan Braet kijkt naar kunst en het leven, in bloei en verval, zoals de rozen. Deze week: de expo Ekphrasis: het schrift in de kunst in Villa Empain, Brussel.
Ekphrasis? Zo’n vervaarlijke titel vraagt onmiddellijk om uitleg. Het woord slaat op ‘de beeldende beschrijving van een echt of fictief kunstwerk met als doel een krachtige visualisering te creëren’. Het eerste voorbeeld gaf de dichter Homeros in de achtste eeuw voor Christus met zijn zorgvuldig uitgewerkte beschrijving van Achilles’ schild waarop de hele Griekse kosmologie verbeeld stond.
Merkwaardig genoeg gaat het in het werk van de veertig internationale kunstenaars, dat door Bruno Cora werd bijeengebracht in de Brusselse Villa Empain, niet zozeer om ‘ekphrasis’ maar om echte beeldende kunstwerken die een talige boodschap bevatten. Of soms, toegegeven, om kunstwerken waarvan de vormen overeenkomen met de tekens van het Arabische alfabet.
In Villa Empain wordt de dialoog tussen oosterse en westerse culturen gecultiveerd. Een nobel streven, maar uit Ekphrasis blijkt al hoe moeilijk dat te realiseren valt. En tegelijk hoe spannend zoiets kan zijn. Niet minder dan drie alfabetten worden in de strijd gegooid: het Arabische, het Latijnse en het Armeense. De meesten onder ons beheersen er helaas maar één van. Mounir Fatmi goot dat obstakel in een bevattelijk beeld: als banbliksems uit de hemel zijn grote stalen letters in Arabische kalligrafie neergedaald in de ruimte tussen de wagen en het klavier van een kleine azerty-typemachine, zodat er van enige tekstproductie geen sprake kan zijn: Union Impossible.
Niet minder dan drie alfabetten worden in de strijd gegooid.
De zwarte kroonluchter in de vestibule van de villa draagt al zijn geheimen in het Arabisch. De ranke lijnen van zijn concentrische cirkels werden gevlochten uit een Koranvers dat in vertaling vrij militant klinkt: ‘Maak pantserhemden en meet het vlechtwerk goed af en handel deugdelijk; ik kijk wel toe op wat jullie doen.’ Wat voor Nasser El Salem, geboren in Mekka, wellicht bedoeld is als een oproep en een gebed is voor niet-ingewijden niet meer dan een minimalistisch verlichtingsmeubel.
Het Arabische schrift blijkt makkelijk te plooien tot een plastisch beeld zonder dat het voor de taalkenners aan leesbaarheid inboet. Dat geldt ook voor de Imperfect Lovers van Taysir Batniji. In de twee cirkels van wat kan dienen als een wandlamp uit wit neon verwerkte hij de tekens van de woorden thawra en tharwa: één verplaatste letter maakt een wereld van verschil tussen revolutie en fortuin. De woordspeling heeft een ietwat wrange oorsprong in de geschiedenis van de Arabische Lente, zo blijkt. Vormelijk is het een knipoog naar de Perfect Lovers, de twee op een halve seconde na gelijklopende klokken van Felix Gonzalez Torres. Leuke dingen voor wie graag wat blijft mijmeren bij het aanschouwen van kunst.
De kleine letters op de twee wollen tapijten van Mekhitar Garabedian komen uit het Armeense alfabet. Ze staan netjes onder elkaar zoals in de kladschriften van kinderen die leren schrijven. De van oorsprong Armeense kunstenaar verbindt ze met zijn eigen geschiedenis: die van de migrant in de diaspora die zijn moedertaal van voren af aan opnieuw onder de knie moet krijgen.
Moeiteloos te ontcijferen zijn de tekens op de werken in het ons vertrouwde Latijnse alfabet, met een mededeling in het Engels of het Frans – al zijn ze meestal aforistisch van inslag, met een voorliefde voor raadselachtigheid en dus niet meteen te doorgronden. Zelfs bij Lawrence Weiner, die het bij de evidentie zelve houdt (ANYTHING ADDED TO SOMETHING) is het zoeken naar de ware bedoeling. De mooiste uitspraken staan op de veelvlakken van Pedro Reyes. Wanneer we er eentje als een dobbelsteen over de vloer doen rollen, wijst het toeval ons een persoonlijke boodschap aan, zoals: The art of being a slave is to rule one’s master (Diogenes).
Tot 09/02/2020 in Villa Empain, Brussel.
