Kafka’s rechter was een vrouw

Een kleine maar fijne tentoonstelling toont hoe Grete Bloch haar vriendin Felice Bauer de munitie toespeelde voor de liefdesbreuk met Franz Kafka.

Op 12 juli 1914 speelt zich in hotel Askanischer Hof in Berlijn een klein liefdesdrama af. Op die dag en in dat hotel wordt de verloving van de 31-jarige Franz Kafka met de 27-jarige Felice Bauer, die hij in de zomer van 1912 had leren kennen, verbroken. Een tentoonstelling in Marbach illustreert het gebeuren.

Dat debacle wordt gedocumenteerd aan de hand van de briefwisseling tussen Franz Kafka en Grete Bloch, een Joodse vriendin van Felice Bauer. Grete Bloch bewaarde 28 brieven die Franz Kafka aan haar schreef. Die correspondentie is nu in een kleine en unieke tentoonstelling in het Literaturarchiv van Marbach voor het eerst tentoongesteld.

Felice Bauer zelf had haar verloofde Franz Kafka gesommeerd om in hotel Askanischer Hof te verschijnen. Kafka zelf ervoer die ‘invitatie’ als een dwangbevel. Geen wonder dat hij de daaropvolgende confrontatie met Felice beschreven heeft als een proces dat hem werd aangedaan. Maar wat er tijdens dat fatale ’tribunaal’ feitelijk werd gezegd, weet niemand. Zoals dat toen gebruikelijk was, moest Franz zich na de breuk tegenover de ouders van Felice verantwoorden. Uit Kafka’s dagboeknotities weten we dat die ouders hem gelijk gaven, zodat Franz van zichzelf vindt dat hij ‘diabolisch in zijn onschuld’ is. Maar hij voegt eraan toe dat een zeker ‘Fräulein Bl.’ een aandeel heeft in de trieste afloop.

Fräulein Bl. is Grete Bloch. Ze is een vriendin van Felice. Ze is ook een vertrouwelinge van Franz zelf, die Grete door toedoen van Felice heeft leren kennen. Grete is mooi, jong (21 jaar), mondain en vinnig. Als zaakwaarneemster van een firma die adresseermachines fabriceert, wordt ze als de best betaalde vrouwelijke bediende in heel Duitsland beschouwd.

Felice weet niet hoe hecht de band tussen Grete Bloch en Franz Kafka geworden is. Kafka’s verloofde heeft er geen benul van dat Franz en Grete met elkaar corresponderen. In amper negen maand schrijft Franz Kafka tijdens zijn verloving met Felice ten minste 28 brieven aan Grete. Ze getuigen ook van Franz’ erotische belangstelling voor Grete, een dimensie die in Kafka’s briefwisseling met zijn verloofde helemaal ontbreekt. Zo bekent Kafka aan Grete dat hij bij hun eerste ontmoeting bang was van haar pelsstola, maar dat hij zich daarna in staat achtte haar uit alle pelsstola’s te bevrijden, al droeg ze er vijfhonderd.

Heeft Grete schuld aan het debacle dat in de zomer van 1914 een einde maakte aan Franz’ verloving met Felice? In elk geval verzweeg Grete tegenover Felice dat ze met Kafka correspondeerde. Maar ook Franz zelf vertelde zijn verloofde niets over zijn epistels aan Grete. Kreeg Grete wroeging tegenover haar vriendin? Want terwijl Franz Kafka in zijn brieven aan Felice bevestigt dat hij met haar wil trouwen, laat hij in zijn epistels aan Grete een heel ander geluid horen. In zijn brieven aan Grete laat Kafka een groot voorbehoud tegenover zijn trouwplannen met Felice en tegen Felice zelf blijken. Op een bepaald moment neemt Grete een besluit. Met de schaar knipt ze uit Kafka’s brieven de bedenkelijke passages die haarzelf betreffen en overhandigt ze twaalf eigenhandig gecensureerde brieven aan Felice. Uiteraard is die in alle staten. Zo komt het tot het ‘proces’ in hotel Askanischer Hof, waarin Grete in de verbeelding van Franz Kafka de rol van rechter en Felice de rol van slachtoffer vervult. (Elias Canetti schreef hierover het nog altijd lezenswaardige essay ‘Het andere proces’).

Franz Kafka en Felice Bauer maken later, in 1916, nog eens trouwplannen, maar ook die mislukken. Felice trouwt daarna met de zaakwaarnemer van een bank en emigreert naar Amerika, waar ze in 1960 sterft. Grete Bloch wordt in 1944 uit Italië naar Auschwitz gedeporteerd, waar ze wordt vermoord. In zijn laatste brief aan Grete Bloch schrijft Kafka dat hij geen haat tegenover haar voelt: ‘U zat weliswaar in de Askanische Hof als rechter boven me – het was afschuwelijk, voor u, voor mij, voor allen – maar het leek alleen maar zo, in werkelijkheid zat ik op uw plaats en heb die tot vandaag de dag niet verlaten.’

Piet de Moor