Nooit eerder werd er zo goed nagedacht over de planning van de erfenis. Maar de familieruzies worden er niet minder om. Hoe kunt u dat vermijden?
Ik heb eens meegemaakt dat een overleden vader in zijn testament meedeelde aan zijn kinderen dat hij nog een buitenechtelijk kind had, waarvan zijn officiële kinderen geen weet hadden. En dat niet alleen: zijn buitenechtelijk kind kreeg ook een deel van de erfenis. U kunt zich de schok wel indenken.’ Notaris Carol Bohyn maakte het mee in haar eigen praktijk. ‘Nu moet je je doorgaans niet al te veel voorstellen van het voorlezen van een testament. Het is niet zo spannend en dramatisch als in films. Meestal weten alle betrokken al wat er in het testament staat en zijn er geen grote verrassingen of dramatische plotwendingen. Maar het gebeurt.’ Want het komt ook voor dat mensen er bij de notaris achter komen dat ze onterfd zijn, of dat broer of zus boven op hun wettelijke erfdeel nog een extraatje hebben gekregen. Dat leidt tot afgunst, verwijten en vooral veel wantrouwen. ‘Dat is de perfecte cocktail van een jarenlange erfenisruzie’, zegt Bohyn.
68.605 testamenten werden er in 2021 geregistreerd, 11 procent meer dan het jaar voordien.
Is geruzie over de erfenis iets van het verleden? Helemaal niet. Cijfers over het aantal erfenisruzies zijn er niet. Maar een rondvraag bij advocaten en notarissen leert dat er al zeker niet minder over erfenissen wordt gediscussieerd dan vroeger. ‘Erfenisruzies zijn van alle generaties en worden door de jaren heen zelfs talrijker. Ik word er dagelijks mee geconfronteerd en telkens zie ik vanaf de eerste rij welke schade dat berokkent’, zegt Ann Maelfait, vennoot van Rivus Advocaten.
Familiebanden
Hoe komt het toch dat erfenisruzies de kop blijven opsteken? Maelfait: ‘Familiebanden zijn niet meer zo hecht als vroeger, al was het maar omdat mensen steeds verder van elkaar wonen of zelfs naar het buitenland emigreren. Die fysieke afstand creëert soms ook een emotionele afstand. Dat kan leiden tot gevoelens van gemis en na verloop van tijd groeit dat uit tot een bron van frustratie.’ Het is met voorsprong de meest aangehaalde reden die ouders vermelden wanneer ze bij de notaris aankloppen om een van de kinderen te onterven: ‘Hij komt al tien jaar niet meer naar huis, onze schoondochter heeft een hekel aan ons en zelfs onze kleinkinderen hebben we nog niet ontmoet. We willen niet dat hij erft.’ Het is een relaas waar elke notaris vertrouwd mee is. Die moet dan uitleggen dat het in ons land niet mogelijk is om kinderen te onterven en dat je hoogstens hun erfdeel kunt beperken tot het wettelijk minimum.
Minder nauwe familiebanden hebben nog een neveneffect: een toenemend wantrouwen tegenover de broers of zussen die wel nauw betrokken zijn bij de zorg van de ouders. De zoon die elke dag zijn moeder bezoekt, zal vermoedelijk beter op de hoogte zijn van de financiën dan de dochter die in het buitenland woont. Het kind dat minder goed op de hoogte is, voelt zich dan al snel benadeeld en zal veel sneller in een defensieve houding schieten. ‘Dat leidt gemakkelijk tot emotionele misverstanden. Want een gebrek aan informatie bij een van de betrokken veroorzaakt binnen de kortste keren twijfel en ergernis’, zegt Maelfait.
Dat gebrek aan informatie – of nog maar het gevoel daarvan – escaleert razendsnel. ‘Erfenisruzies kun je doorgaans terugbrengen tot een proces waarbij alle betrokkenen de bedoelingen van de andere partijen denken te kennen, maar die vervolgens wel compleet verkeerd inschatten. Er worden allerlei veronderstellingen gemaakt, die niet noodzakelijk kloppen. Maar daardoor wordt wel een vijandbeeld gecreëerd en alles wordt door die bril geïnterpreteerd. Dan worden er vaak dingen gezegd die diepe wonden slaan’, zegt notaris en erkend bemiddelaar Vincent Lesseliers. Dat ziet hij vaak in situaties waar een van de kinderen voor de hulpbehoevende mama of papa zorgde, terwijl de andere kinderen een minder nauw contact hadden. ‘Na het overlijden van de ouder ontstaat er dan soms grote bezorgdheid bij de kinderen die niet voor de ouders zorgden. Ze beseffen dat ze minder informatie hebben, niet op de hoogte zijn van betalingen en ze maken allerlei veronderstellingen waardoor ze ervan overtuigd raken dat ze benadeeld worden’, zegt Lesseliers. Typisch ontstaan dan discussies over betalingen die het zorgdragende kind uitvoerde, niet zelden met de beschuldiging erbovenop dat dat kind geld in eigen zakken heeft gestoken. Of als het zorgdragende kind inwoonde bij de hulpbehoevende ouder, wordt dat gezien als een financieel voordeel dat vergoed moet worden aan de andere kinderen, volledig voorbijgaand aan het feit dat het inwonende kind ook instond voor de verzorging.
Ik raad het kind met de zorgvolmacht aan elke uitgave nauwgezet te documenteren en zeker nooit cash geld van de rekening te halen.
Notaris en bemiddelaar Vincent Lesseliers
Notaris Lesseliers vertelt het elke keer wanneer mensen bij hem aankloppen voor een zorgvolmacht, waarin ze een van de kinderen aanwijzen om hun financiën te beheren. ‘Er ontstaat een ongelijkheid als niet alle kinderen een zorgvolmacht krijgen en ik waarschuw ouders er altijd voor dat zich dat tegen hen kan keren. Als ouders toch voet bij stuk houden en erop staan dat het ene kind de zorgvolmacht krijgt en de andere niet, dan raad ik het kind met de zorgvolmacht aan elke uitgave nauwgezet te documenteren en zeker nooit cash geld van de rekening te halen. Je wilt niet weten hoeveel discussies ik al heb meegemaakt omdat een van de kinderen maandelijks 500 euro afhaalde in opdracht van vader of moeder, maar er na het overlijden van de ouder van wordt beschuldigd dat geld achterovergedrukt te hebben.’
Vermogens moeten vaak verdeeld worden over kinderen uit verschillende relaties. Dat is een gevaarlijke cocktail.
Notaris Carol Bohyn
De tweede vrouw
Niet alleen zijn familiebanden minder hecht, ook familiale situaties zijn veel complexer geworden. Bohyn: ‘Vroeger waren er geen nieuw samengestelde gezinnen. Er waren wel buitenechtelijke kinderen, maar daar werd over gezwegen. Nu zien we dat vermogens vaak verdeeld moeten worden over kinderen uit verschillende relaties, waarbij niet alle kinderen een goede band hebben met de partner van hun overleden vader of moeder. Dat is een gevaarlijke cocktail.’
Het is een cocktail die voor advocaat Maelfait bijna dagelijkse kost is. ‘Als na een overlijden de tweede partner alleen overblijft, dan zie ik soms de maskers afvallen bij de stiefkinderen. Het is typisch dat de kinderen uit de eerste relatie hun stiefmoeder aanwijzen als “de tweede vrouw”, ook al heeft die tweede relatie vaak vele malen langer geduurd dan die met hun eigen moeder. Hoe duurzaam die relatie ook was, als de kinderen uit de vorige relatie dat niet erkennen, zullen ze hun stiefmoeder of -vader niets gunnen bij de verdeling van de nalatenschap. Dan kun je voor de stiefouder maar hopen dat alles vooraf goed en sluitend geregeld is.’
Want in sprookjes is de stiefmoeder steevast de slechterik, maar in erfeniskwesties laten ook de stiefkinderen zich soms van hun donkerste kant zien. ‘Ik heb het al meegemaakt dat de tweede echtgenote na het overlijden van haar man door de stiefkinderen wordt gebombardeerd met vragen om te bewijzen wat er allemaal is gebeurd met het vermogen. Ze zijn ervan overtuigd dat er veel meer te rapen valt, ook al hebben ze tijdens hun leven al veel schenkingen gekregen omdat hun vader met schuldgevoel worstelde. Het is schrijnend om te zien hoe ze hun stiefmoeder dan toch nog helemaal willen uitkleden.’ Soms gaat dat heel ver. ‘Het gebeurt dat ze na het overlijden van hun vader de gezinswoning laten verzegelen, zodat de hele inboedel kan worden beschreven. Ik heb het meegemaakt dat er dan zelfs bij de boedelbeschrijving in de slaapkamer in de ladekasten met beha’s werd gerommeld. De notaris roept iedereen dan wel tot de orde, maar dat is vernederend voor de stiefmoeder. En daar is het soms ook om te doen.’
Het is soms schrijnend om te zien hoe kinderen hun stiefmoeder helemaal willen uitkleden.
Ann Maelfait, vennoot van Rivus Advocaten
Het illustreert meteen dat er bij erfeniskwesties vaak veel meer speelt dan enkel het financiële aspect. Bohyn: ‘Vaak gaat het over wat er in het verleden is gebeurd, wat nooit is uitgesproken werd en waarover frustraties jarenlang zijn gegroeid. Bij het overlijden van de eerste ouder blijven de meeste potjes nog gedekt, maar als ook de langstlevende ouder er niet meer is, dan verdwijnt de laatste barrière die verhinderde dat alle frustraties op tafel kwamen.’ Maar doordat die potjes soms zelfs decennialang gedekt bleven, wordt het voor de verschillende partijen vaak nog moeilijker om elkaar te begrijpen. Neem nu een gezin waar een van de kinderen al jarenlang geen contact heeft met de ouders, en die daarom beslissen het erfdeel van dat kind tot een minimum te beperken. Op het eerste gezicht lijkt dat een logische beslissing. Tot je het verhaal van dat kind hoort, over hoe er decennia geleden misbruik heeft plaatsgevonden, over hoe die traumatische ervaring nooit de tijd en de ruimte heeft gekregen om een plaats te krijgen en waarop het kind de familiale banden doorknipte. Bohyn: ‘Als dat kind dan na het verdelen van de erfenis ook nog eens wordt benadeeld, dan barst de bom natuurlijk. Dat kind voelt zich opnieuw slecht begrepen en benadeeld, zeker als de andere broers en zussen de gebeurtenissen uit het verleden ontkennen. De discussie over de centen is dan vaak vooral een poging om gehoord te worden.’
Detective
Hoe emotioneel complex sommige familieruzies ook zijn, vaak vallen ze ook eenvoudigweg te reduceren tot hebzucht. Zo is het voor sommige kinderen verleidelijk om te zwijgen over wat ze tijdens hun leven al hebben gekregen. Bohyn: ‘Ik heb het al meegemaakt dat een van de kinderen financiële steun kreeg voor de aankoop van de woning en dat de ouders kort daarna stierven. Daardoor hebben ze nooit de kans gehad om de andere kinderen dezelfde steun te geven, terwijl dat waarschijnlijk wel hun bedoeling was. Maar het kind dat wel iets kreeg, heeft daarover jarenlang gezwegen in de hoop dat de schenking geen impact zou hebben op zijn erfenis. Uiteindelijk is die schenking toch boven water gekomen, waarop de ruzie pas echt begon.’
Mensen willen naar de waarheid blijven graven, ook al is het zoeken naar een speld in een hooiberg.
CAROL BOHYN
Maar bewijzen dat een schenking is gebeurd, is niet altijd makkelijk. En op die manier werkt ook de erfwet soms erfenisruzies in de hand. Maelfait: ‘Onze wetgeving laat niet toe om een schenking op een andere manier te bewijzen dan met een geschrift. Zonder rekeninguittreksel of een ander document is het bijna onmogelijk om te bewijzen dat bijvoorbeeld een van de kinderen een schenking heeft ontvangen en daarom ook meer heeft gekregen dan volgens de wettelijke reserve toegestaan is. Maar schriftelijk is dat heel moeilijk te bewijzen, zeker omdat banken in ons land rekeninguittreksels slechts tien jaar hoeven te bewaren’, zegt Maelfait. ‘Ik heb een cliënt gehad die onder haar neus vele jaren geleden een schenking zag passeren, waarover de andere erfgenamen later de lippen stijf op elkaar hielden en zij niets kon bewijzen.’
Dat is volgens de advocate meteen een belangrijke reden dat erfenisgeschillen vaak lang aanslepen. ‘Mensen willen naar de waarheid blijven graven omdat ze weten dat ze het gelijk aan hun kant hebben, ook al is het meestal zoeken naar een speld in een hooiberg.’ Op dat moment vervelt de advocate tot een detective die bankuittreksels uitpluist, databanken doorploegt en kluizen tot zelfs woningen laat verzegelen. ‘Vorig jaar zijn we erin geslaagd om een prachtige kunstcollectie weer boven water te brengen, waarvan werd geprobeerd om ze voor een van de erfgenamen verborgen te houden. Als advocaat is dat een mooi moment, maar tegelijkertijd is het ook hartverscheurend voor de erfgenamen die er zo achter komen dat ze beduveld zijn. Ik zie bij mijn cliënten vaak hoeveel pijn dat doet.’ Tegelijkertijd merkt Maelfait dat de persoon die blijft graven naar de waarheid, doorgaans wel de perceptie tegen krijgt. ‘Vaak wordt die persoon afgeschilderd als iemand die zich niet kan neerleggen bij de situatie, terwijl het verdorie de persoon is die het gelijk aan zijn of haar kant heeft maar die het niet kan bewijzen omdat anderen erover liegen.’
Successieplanners hebben vaak te weinig aandacht voor familiale gevoeligheden.
Notaris VIncent Lesseliers
De belastingfactuur
Op zich is het wel vreemd: over erfeniskwesties wordt onverminderd geruzied en tegelijkertijd werd er nog nooit zo veel op voorhand gepland omtrent de erfenis en de overdracht van het familievermogen naar de volgende generatie. In 2021 werden in ons land 68.605 testamenten geregistreerd, dat waren er meer dan 11 procent meer dan het jaar voordien. In 2020 hadden al 620.000 Belgen een testament opgesteld, zo bleek toen uit een studie van de Federatie van het Notariaat (Fednot). ‘Het is een goede zaak dat veel meer mensen hun erfenis regelen. Een goede successieplanning waarover helder wordt gecommuniceerd kan veel discussies vermijden, maar een garantie is dat niet’, zegt Bohyn.
‘Ouders moeten niet geloven dat successieplanning een garantie is om erfenisruzies te vermijden. Soms is het de successieplanning zelf die aanleiding geeft tot bitse familiediscussies’, zegt Lesseliers. ‘Te veel successieplanners kijken alleen maar naar de belastingfactuur en hoe ze die tot een minimum kunnen beperken, zonder daarbij aandacht te schenken aan de familiale gevoeligheden. Daardoor worden soms successieregelingen door de ouders door de strot van hun kinderen geramd. Dat loopt altijd mis. Op het moment zelf durven de kinderen vaak hun stem niet te laten gelden, maar als de ouders er niet meer zijn, komt de ontevredenheid snel bovendrijven.’
Als successieplanning ook aanleiding geeft tot ruzies, heeft het dan wel zin? Maelfait: ‘Successieplanning is hoe dan ook interessant wegens de fiscale druk die wordt weggenomen. Maar het is niet omdat ouders tijdens hun leven schenkingen doen, dat daarover geen discussies kunnen ontstaan. Maar als er al ruzie is over de schenkingen, kun je je indenken hoeveel ruzie er zou worden gemaakt bij het verdelen van een ongeplande nalatenschap.’ Successieplanning kan veel ruzies vermijden, maar alleen als alle partijen daarbij worden betrokken. Bohyn: ‘Een goede fiscale planning is niet noodzakelijk een goede familiale planning. Voor de ouders kan het perfect logisch zijn dat het ene kind het ouderlijk huis erft en het andere kind de spaarcenten. Maar als ze daarover nooit hebben gesproken en dan bij de verdeling van de nalatenschap blijkt dat het kind met de spaarcenten eigenlijk veel meer belang hechtte aan de ouderlijke woning dan de ouders dachten, dan zal dat kind zich heel snel benadeeld voelen. En dan begint de miserie.’
Vaak gaat het over wat er in het verleden gebeurd, wat nooit is uitgesproken werd en waarover frustraties jarenlang zijn gegroeid.
Notaris Carol Bohyn
En die miserie slaat diepe wonden. Die helen niet zodra de verdeling van de erfenis is afgehandeld. ‘Vergeten en vergeven, wordt er weleens gezegd’, zegt Lesseliers. ‘Dat eerste mag je sowieso vergeten: tijdens hooglopende erfenisruzies worden vaak dingen uitgesproken die niemand kan vergeten. Het beste wat je kunt hopen, is dat de betrokken partijen elkaar vergeven. Dit wil zeggen, dat ze erkennen dat ze elkaar tot in het diepste van hun ziel enorm gekwetst hebben, maar dat ze desondanks de familiebanden niet willen doorknippen. Dan kan het zijn dat men er op termijn in slaagt om terug gezellig samen Kerstmis te vieren.’
