Consuminderen: ‘Een lagere levensstandaard is in ons eigen belang’

‘Een nieuw politiek project van collectieve soberheid kan heel mobiliserend werken’, zegt de jonge Franse politieke wetenschapper Benjamin Brice.

Soberheid: de term boezemt beleidsmakers angst in. Minder consumeren staat veelal gelijk met minder economische groei en welvaartsverlies. Ten onrechte, zegt politiek wetenschapper Benjamin Brice, van wie onlangs een stevig onderbouwd boek pro soberheid verscheen: La sobriété gagnante.

Heel veel economische, maatschappelijke en ecologische problemen houden volgens Brice rechtstreeks verband met onze buitenissige consumptie van goedkoop vervaardigde, geïmporteerde spullen. ‘We leven boven onze stand, en hebben daardoor geen geld om te investeren in de toekomst’, zegt hij. ‘Het alternatief van de soberheid kan lonend blijken voor heel de samenleving, met kwaliteitsvolle lokale werkgelegenheid en minder ongelijkheid.’

Externe invloeden hebben een invloed op onze consumptie

De ‘winnende soberheid’ die u voorstaat, gaat veel verder dan zuinig omspringen met energie om de winter door te komen. Het gaat om een radicaal andere manier van leven.

Benjamin Brice: Er zijn dwingende externe omstandigheden – kijk naar de oorlog in Oekraïne of de ambities van China als wereldmacht – die zo’n omslag noodzakelijk maken. Je kunt er niet meer voetstoots van uitgaan dat de intense handelsrelaties met China, met de massale import van goedkope spullen, over enkele jaren nog dezelfde zullen zijn. De gevolgen van de klimaatopwarming en de rush op schaarse grondstoffen zullen de geopolitieke spanningen nog vergroten. De tijd dat academische kringen in Frankrijk spraken van ‘la mondialisation heureuse’ en van wereldvrede is helemaal voorbij. We moeten ons voorbereiden op moeilijke tijden, met haperende handelsstromen en stijgende prijzen. Bovendien is onze westerse levensstijl niet compatibel met de planetaire grenzen. De druk op de aarde neemt almaar toe, omdat wereldwijd honderden miljoenen mensen ernaar streven onze levensstijl na te bootsen. Aangezien wij als model gelden, hebben wij de morele plicht onze levensstandaard te verlagen en te verduurzamen. Maar dat is ook een kwestie van welbegrepen eigenbelang. We weten niet bij wie we ons morgen nog kunnen bevoorraden.

“Laat de rijken de crisissen betalen, en het komt goed”, zegt extreemlinks. Nee dus.

Komen we in een recessie terecht als de consumptie daalt?

Brice: Kijk, de meeste Europese landen hebben hun textielindustrie verhuisd naar lagelonenlanden. Textielproducten zijn arbeidsintensief en hebben een geringe toegevoegde waarde. Die fabrieken terughalen naar Europa, betekent dus dat we als samenleving ook minder productieve industrietakken moeten accepteren, en niet alleen bijvoorbeeld de hoogtechnologische luchtvaartindustrie. Dat zijn politieke keuzes, maar niet noodzakelijk verliesposten als het gaat om werkgelegenheid, klimaat en koopkracht. Politici moeten een beleid durven te voeren dat is gericht op soberdere consumptiewijzen, zodat mensen ondanks duurdere producten toch financiële manoeuvreerruimte krijgen. In Frankrijk groeit het besef dat de verdwijning van de textielindustrie een sociale catastrofe heeft veroorzaakt. Roubaix, minder dan een eeuw geleden nog de wereldhoofdstad van de textielindustrie, is vandaag een van de armste steden van Frankrijk, waar extreemrechts heel sterk staat.

Ons consumptiegedrag is in hoge mate een kwestie van sociale integratie, schrijft u. Om er vandaag bij te horen, moet je gewoon heel veel spullen bezitten?

Brice: Onze materiële overvloed is groter dan ooit: we hebben grotere auto’s, grotere huizen, meer kleren en een gigantische hoeveelheid hoogtechnologische apparaten. Met die overvloed zijn ook de behoeften en de verwachtingen toegenomen. We consumeren onder invloed van wat we zien op televisie, op sociale media, en bij de mensen rondom ons. Toch blijkt uit recent onderzoek dat de Fransen veel meer dan vroeger – het referentiejaar was 1979 – het gevoel hebben dat hun koopkracht onder druk staat. Als gevolg daarvan besteden ze minder aan basisuitgaven. Er waren in 2019 drie keer meer Fransen die bezuinigden op voeding dan in 1979, en zeven keer meer Fransen die bezuinigden op medische kosten. Sinds de financiële crisis van 2008 is de levensstandaard in Frankrijk niet echt meer toegenomen, terwijl noodzakelijke uitgaven zoals huisvestingskosten zijn gestegen. Tegelijk duwt ons samenlevingsmodel ons altijd maar richting meer consumeren. Eén voorbeeld: in 2010 kostte een nieuwe auto in Frankrijk gemiddeld 20.000 euro, in 2019, rekening houdend met de inflatie, 27.000 euro. Omgerekend kostte een gemiddelde nieuwe auto in 2010 het equivalent van 14 maanden minimumloon in Frankrijk, in 2019 was dat al 17 maanden. Gevolg is dat nieuwe auto’s alleen nog worden gekocht door de bemiddelde klassen en bedrijven.

Het beleid ijvert al 40 jaar voor meer concurrentievermogen, om ons aan te passen aan de mondialisering. Dat is een falende strategie gebleken,

ook voor de koopkracht van de mensen. De regering neemt nooit onze consumptie in het vizier, terwijl het algemeen belang daarbij gebaat zou zijn. De samenleving heeft middelen om daarop in te grijpen, via de reglementering van reclame, via de fiscaliteit enzovoort.

Soberheid in de politiek

Maar wie wil tornen aan de levensstijl van mensen, stoot op grote weerstand. Kijk naar de verkiezingsresultaten van heel wat groene partijen in Europa.

Brice: Een van de zwaktes van groene partijen is dat ze mensen vragen om zich in naam van het klimaat dingen te ontzeggen, terwijl die mensen heel goed weten dat hun individuele opofferingen lang niet zullen volstaan om de planeet te redden. Je had in Frankrijk ook de gele hesjes, die protesteerden omdat ze de indruk hadden dat ecologie gewoon een excuus was voor hogere brandstofbelastingen. Het komt erop aan de bevolking goed uit te leggen wat de baten van een sobere levensstijl zijn. En soberheid kan juist een manier zijn om de ongelijkheid tussen de hogere en de lagere sociale klassen, die het gevolg is van de mondialisering, te verminderen. In een groot land als Frankrijk kan lokale productie gekoppeld aan minder consumptie ook zorgen voor een nieuw territoriaal evenwicht. Net zoals het Verenigd Koninkrijk kent Frankrijk een sterke concentratie van economische activiteiten in de grote steden, met een enorme stijging van de vastgoedprijzen tot gevolg, en een leegloop van de rurale gebieden.

Wat me ook belangrijk lijkt, en dat missen groene partijen volgens mij compleet, is het verlangen bij grote delen van de bevolking om weer een zekere controle over de eigen, nationale lotsbestemming te verwerven. Take back control was een van de winnende slogans van de Brexit. En hoewel ik geen voorstander ben van een frexit, begrijp ik de wens van de Franse bevolking om opnieuw meer het lot in eigen handen te kunnen nemen, los van Europa en de mondialisering. Er heerst een gevoel van politieke onmacht dat schadelijk is voor onze democratie. Een nieuw politiek project van collectieve soberheid kan heel mobiliserend werken, als de bevolking ziet welke winst dat voor het land kan brengen. Uit alle enquêtes blijkt dat de Fransen beseffen dat we boven onze stand leven en dat ons consumptiegedrag niet houdbaar is. Op dit moment zie ik zo’n politiek project wel alleen maar slagen op nationaal niveau, niet zozeer op Europees niveau. Ook omdat de mondialisering voor Frankrijk nu eenmaal negatiever heeft uitgepakt dan voor een land als Duitsland.

Het soberheidsplan van Macron

De Franse president Emmanuel Macron had het onlangs over ‘het einde van de overvloed en de on- bezorgdheid’ en kondigde een nationaal bezuinigingsplan voor energie af.

Brice: (glimlacht) Een soberheidsprogramma, inderdaad.

Dus het idee van de soberheid wint veld, ook in de politiek?

Brice: Ja, en dat is interessant. Onderzoekers werken al minstens twintig jaar rond het concept soberheid. Al die jaren is dat idee nooit opgedoken in het mainstream publieke debat. Sinds een maand of zes, met het begin van de oorlog in Oekraïne, is de Franse regering de term beginnen te gebruiken. En nu is er dus een heus soberheidsprogramma. Het is de eerste keer in lange tijd dat politici zich openlijk uitspreken over de noodzaak om ons energieverbruik te verminderen. Dat is op zich een uitstekende zaak.

Maar?

Brice: De voorgestelde maatregelen zijn volstrekt vrijblijvend, het gaat alleen om incentives. De Franse regering is bang om de bevolking tegen de haren in te strijken, want ze wil tegelijk ook de hervorming van de werkloosheidsuitkeringen en het pensioenstelsel doordrukken. Het gevaar is daarom dat deze maatregelen niet het beoogde effect zullen sorteren. Verder stelt de Franse regering de aanbevolen soberheidsinspanning voor als nodig om de winter door te komen. Door de bevoorradingsproblemen vanwege de oorlog in Oekraïne kunnen mensen straks anders letterlijk in de kou komen te zitten. Maar de huidige situatie is het gevolg van onze energieafhankelijkheid van dubieuze buitenlandse regimes als Rusland en de Golfstaten. Die afhankelijkheid hadden we tien jaar geleden al moeten terugdringen. Ik maak me dan ook zorgen dat we alleen inspanningen zullen leveren voor de komende twee winters, maar niet voor de enorme problemen die het komende decennium op ons afkomen.

Ik begrijp de wens van de Franse bevolking om het lot opnieuw in eigen handen te kunnen nemen, los van Europa en de mondialisering.

Bovendien geldt de soberheidscampagne alleen voor de energie die we rechtstreeks gebruiken: het gas en de stookolie in onze huizen, de benzine in onze auto’s. Ze raakt niet aan wat we de grijze energie noemen, alle met fossiele brandstoffen opgewekte energie die nodig is voor de productie van onze kleding, boeken, auto’s… Die spullen, die we massaal importeren, met name uit China, zullen door de stijgende energieprijzen ook duurder worden, los van de haperende toeleveringsketens waarmee we de laatste jaren te maken hebben. Maar over het reduceren van die consumptie staat geen letter in het soberheidsprogramma van Macron.

Consumindert de bevolking bewust door de stijgende prijzen?

Brice: In Frankrijk zijn er 5 miljoen passoires thermiques (thermische vergieten) of energieslurpende woningen. Daarin wonen circa 12 miljoen Fransen die het ook zonder energiecrisis heel moeilijk hebben om hun huis te verwarmen, en daarvoor gigantische be- dragen uitgeven. Heel vaak gaat het om huishoudens met een bescheiden inkomen. Dat is een belangrijke uitdaging op het vlak van sociale rechtvaardigheid: die woningen isoleren om te voorkomen dat soberheid niet leidt tot nog meer energiearmoede bij de mensen onderaan op de sociale ladder. Maar dat veronderstelt massieve investeringen – investeringen die de Franse regering niet bereid is te doen.

Consumptie bij de allerrijksten beperken

In Frankrijk was er de afgelopen tijd grote ophef over het privéjetgebruik van de allerrijksten. Hoe denkt u die mensen mee te krijgen in een nationaal soberheidsproject?

Brice: Ik geloof niet dat zij vrijwillig hun opzichtige privévliegtuigen aan de grond zullen houden, dus zul je met dwingende maatregelen moeten komen: hoge belastingen, een verbod op korte vluchten, dat soort zaken. Het is belangrijk om extravagante consumptie, denk ook aan grote luxewagens, aan banden te leggen, want anders zal er geen gevoel van sociale rechtvaardigheid zijn. Denk opnieuw aan de gele hesjes: wel een belastingverhoging op brandstof, maar kerosine bleef buiten schot. Maar we moeten goed beseffen dat alleen een inspanning van de rijken en superrijken niet zal volstaan. De hele samenleving moet mee. Soms hoor je bij extreemlinks: laat de rijken de crisissen betalen, en het komt goed. Nee dus. Heel de samenleving zal zich anders moeten organiseren, om minder geld uit te geven aan materiële consumptie, zodat er meer geld is voor noodzakelijke uitgaven, met name in de publieke dienstverlening. In Frankrijk, maar ook elders, steekt de staat zich steeds dieper in de schulden. Daardoor is er geen geld meer voor onderwijs, wetenschappelijk onderzoek, politie en justitie. Ook dat creëert heel veel maatschappelijk ongenoegen.

Betekent consuminderen ook minder comfort en levenskwaliteit?

Brice: Als je kijkt naar de correlatie tussen tevredenheid en inkomen, zie je dat onder aan de sociale ladder een hoger inkomen leidt tot hogere levenskwaliteit. Maar vanaf een bepaald bedrag, in Frankrijk schommelt dat tussen de 20.000 en 30.000 euro per jaar, wordt die curve steeds vlakker en vertaalt meer koopkracht zich niet meer zo duidelijk in meer welbevinden. Want wat telt voor je welzijn, als je eenmaal probleemloos in basisbehoeften als voeding en huisvesting kunt voorzien, is de mate van ongelijkheid en de vergelijking met anderen. Veel onderzoekers werken op die vragen. Het spreekt voor zich dat het heel goed mogelijk is om te leven met minder, en toch beter. Dat is niet het probleem. De echte vraag is: hoe komen we daar, en hoe verdelen we de inspanningen billijk over de hele bevolking.