‘Elke vorm van censuur moet argwanend bekeken worden, maar fake news kunnen we niet laten voortwoekeren’

‘Welke grenzen mogen en kunnen we stellen aan fake news en de vrije meningsuiting’, vraagt Kevin De Laet van Vlinks.

In de nasleep van de Amerikaanse presidentsverkiezingen is er een ware oorlog uitgebroken op de sociale media (en om die media). Het verbannen van twitteraccounts en de fact-checking op sites als Facebook en YouTube streken tegen de haren in van de voorstanders van vrije meningsuiting. En deels terecht. Elke vorm van censuur moet met de nodige achterdocht bekeken worden, want het begint vaak klein en onschuldig, en eindigt dan niet meer tenzij we duidelijk stop zeggen. Dat betekent niet dat we fake news (écht fake news, dat wil zeggen: doelbewuste vervalsingen en vervormingen) niet zomaar ongestraft moeten laten voortwoekeren. De vraag is hoe we dat probleem aanpakken, en misschien is het te vroeg om daar al een pasklaar antwoord op te hebben.

De voorbije maanden heb ik zelf allerlei samenzweringscultussen van nabij kunnen volgen, waar QAnon overigens slechts één van was (toegegeven, wel de meest fotogenieke). De meest waanzinnige theorieën gingen rond in die kringen. En de theorieën werden ook steeds waanzinniger naarmate de kans op winst voor Trump verstreek. Complottheorieën zijn natuurlijk niet nieuw, vier jaar geleden was er al het beruchte ‘Pizzagate’, en iedereen zal wel al eens gelachen hebben met de absurde maar best vermakelijke theorieën van de aanhangers van de platte aarde. Ook de naam Roswell zal ook wel bekend klinken bij velen. Sommige van die complottheorieën spreken elkaar ook op hilarische wijze tegen: zo beweert de ene dat de maanlanding fake was en raketten niet uit de atmosfeer kunnen geraken, terwijl de andere beweert dat de Amerikaanse regering al lang met aliens in contact is en over hun high-tech beschikt. Zulke theorieën waren tot voor kort nogal onschuldig, in de zin dat ze geen echt gevaar voor reële mensen betekenden.

Met Pizzagate veranderde dat plots. Politici, concrete namen en mensen, werden beschuldigd van het opzetten van (satanistische) pedofilienetwerken. En ook de QAnon-sekte gaat op dat verhaal voort. Zo ongeveer de halve wereld, van de Democratische Partij over de Venezolaanse president Hugo Chavez (al zeven jaar dood, maar goed), via Bill Gates en Mark Zuckerberg over de Chinese KP en zelfs de Paus in Rome, allen zijn ze leiders van het Groot Complot van Satanistische pedofielen. Bewijzen zijn er niet. Of toch wel, in overvloed zelfs, als je ‘zelf je research doet en je niet laat misleiden door de MSM’.

Meer concreet over de Amerikaanse verkiezingen gingen ook heel wat “bewijzen” rond van samenzweringen. Allemaal stuk voor stuk weerlegbaar gebleken, maar daar storen de complotbedenkers zich niet aan. Van “verdachte bestelwagens” bij de stemlokalen (die gewoon eten kwamen brengen voor het personeel en de vrijwilligers) over massaal veel “dode mensen” die gingen stemmen (men heeft er welgeteld twee gevonden), tot “duidelijk aantoonbare” (hoewel nooit aangetoonde) fraude en hacking in de computers van softwarebedrijf Dominion (dat naar het schijnt en dus bewezen gesponsord werd door de al dertien jaar dode Hugo Chavez en de Chinese communistische partij). Zestig rechtszaken aangespannen door Trumps advocaten werden allemaal opzijgeschoven wegens gebrek aan bewijzen. Maar de meest absurde “breaking news” verhaaltjes bleven rondgaan. Een foto van acteur Cuba Gooding Jr., die enige jaren geleden eens door de politie geboeid werd afgevoerd, verscheen bij een vals krantenbericht dat melde dat een stafmedewerker van Joe Biden was gearresteerd voor massale verkiezingsfraude. Nooit gebeurd natuurlijk, maar zelfs twee maanden later bleef dat bericht nog circuleren. Na verloop van tijd werden die valse berichten steeds krankzinniger, tot in de laatste weken voor Bidens eedaflegging zelfs “breaking news” verscheen over ontslagnemende regeringen in Europa die waren gevallen over uitgelekte bewijzen van verkiezingsfraude. Zelfs de paus in Rome was op een bepaald moment gearresteerd, nadat de Italiaanse regering had toegegeven rechtstreeks betrokken te zijn geweest bij de verkiezingsfraude. Is paus Franciscus al uitgeleverd ondertussen?

Het zouden allemaal hilarische verhaaltjes zijn geweest, ware het niet dat nogal veel mensen ze serieus namen, en er zoals we ondertussen weten zelfs doden bij zijn gevallen. Het waren al deze complottheorieën die de harde kern van “proud boys” en “QAnon” op zes januari immers naar het Capitool brachten. Het zijn die verhaaltjes die ook tot ernstig te nemen doodsbedreigingen hebben geleid, niet enkel tegen de politieke leiders op de hoogste plaatsen, maar ook bijvoorbeeld bij gewone burgers of lokale ambtenaren die ingezet waren bij het tellen van de stemmen. De Amerikaanse FBI neemt het gevaar van die binnenlandse extremisten alleszins serieus. Daarmee wordt dan niet bedoeld: de doorsnee “Joe Sixpack” die voor Trump stemde, maar wel die harde (en goed gewapende) kern van complotaanhangers.

Dat gebeurt allemaal in Amerika kan men zeggen, ‘waar ze altijd een beetje raar doen’. Dat klopt, maar als het daar regent, druppelt het in Europa. Veel van dat fake news werd bij ons ook gretig gedeeld. En elke poging om bewijzen te vragen of er tegenin te gaan leidt tot die inmiddels klassiek geworden dooddoener “de bewijzen zijn overal te vinden, doe zelf uw research”. Men zou het natuurlijk gewoon kunnen negeren, maar ondertussen is wel gebleken dat dit niet zo onschuldig is als wat speculeren over gecrashte UFO’s in Roswell of de vraag of raketten wel naar de maan kunnen vliegen. Wanneer concrete mensen worden beschuldigd van gruwelijke misdaden op basis van de meest wilde, krankzinnige complottheorieën, dan kan er wel ergens iemand zijn die besluit dat die zelf het recht in eigen handen moet nemen. Kunnen we dat tolereren in naam van de vrije meningsuiting?

In veel van die gevallen gaat het trouwens niet om een “foute” mening als dusdanig, niet of men Donald Trump een goede dan wel een slechte president vindt, maar over iets dat eigenlijk al bij wet strafbaar is. Iemand beschuldigen een pedofiel netwerk bijvoorbeeld zonder enige grond is laster en eerroof, en strafbaar op zich. Veel fake news kan op die grond dus aangepakt worden. Maar niet alle fake news. Wat doe je met valse berichten als die over gearresteerde pausen en stafmedewerkers? Wat doe je met complottheorieën die niet specifiek namen noemen, maar wel het leven van concrete mensen in gevaar brengen? Ze censureren is de gemakkelijke oplossing, maar dan zal gebeuren wat er gewoonlijk gebeurt: deze sektes vinden hun eigen verborgen kanalen waar ze zonder pottenkijkers hun “ideeën” kunnen verspreiden en bespreken.

Momenteel trekken veel mensen weg van de “mainstream” sociale media (genre Facebook, WhatsApp, Twitter), naar nieuwe alternatieve platformen. Dat is op zich geen slechte zaak, want een quasi-monopolie op de digitale kanalen is zeer gevaarlijk, en niet enkel omwille van de vrijheid van meningsuiting. Waar het wel toe kan leiden is dat elke club en elke ideologische stroming naar eigen kanalen verhuist en dit tot een nog grotere sektarische mentaliteit zal leiden, waarbij alle tegenstanders leugenaars zijn en alle eigen nieuws als onwrikbare waarheid wordt beschouwd, met rampzalige, zelfs dodelijke gevolgen. Een tendens die we de komende jaren helaas zullen zien toenemen.

Is er een oplossing? Helaas nog niet, want het is een heel nieuw fenomeen dat nog uitgebreid bestudeerd moet worden. Ingrijpen heeft nadelen, niet ingrijpen ook. We zullen alvast collectief moeten waken en de jongste generaties een aantal beginselen van journalistiek weer bijbrengen, en een daarvan is, ironisch genoeg: “doe zelf uw research”, in plaats van zomaar alles te geloven. En dat betekent: check en dubbelcheck de bronnen en feiten vooraleer je zomaar wat “nieuws” deelt.

Kevin De Laet is kernlid van Vlinks.