Kever en vlinder

Benno Barnard over het ‘beauty plus pity’ van superstilist Vlamidir Nabokov in diens Kafka-lezing.

De grootste stilist van ons allemaal is misschien wel Vladimir Nabokov, al vind ik mezelf ook niet slecht. Dit zeg ik om die schaamteloze overtreffende trap op zijn plaats te zetten. Luistert u eens naar wat Nabokov over Franz Kafka te zeggen heeft in ‘Lectures on Literature’ (Harcourt, 1982): ‘Hij is de grootste Duitse schrijver van onze tijd. Dichters als Rilke of romanschrijvers als Thomas Mann zijn dwergen of gipsen heiligen in vergelijking met hem.’ Nabokov maakt zelfs van zijn overdrijving een stijloefening.

Literatuur voor fijnproevers, oenologen, eunuchen… zo ongeveer, meen ik me te herinneren, omschrijft Witold Gombrowicz auteurs als Nabokov en Borges. Deze sarcastische loftuiting is even extreem als Nabokovs oordeel over Kafka, maar schrijvers hebben nu eenmaal de gewoonte over elkaar te communiceren met de ijskoude vlammen van hun Bengaalse vuurwerk.

De opmerking over Kafka en de aan alle letterenfaculteiten zo vereerde plaasteren posturekes Rilke en Mann lees ik in Nabokovs hoorcollege over ‘Die Verwandlung’, het verhaal van Gregor Samsa die op een morgen bij het ontwaken in een grote kever blijkt te zijn veranderd. Voorafgaande aan het college is de eerste pagina van Kafka’s verhaal in Engelse vertaling afgedrukt, meer bepaald pagina 19 van het exemplaar dat Navbokov gebruikte bij het doceren. Er staat een dozijn door hem met de pen aangebrachte verbeteringen in, en ook is de bladzijde verrijkt met twee tekeningen.

Eerst de verbeteringen. De oorspronkelijke openingszin luidt: ‘Als Gregor Samsa eines Morgens aus unruhigen Träumen erwachte, fand er sich in seinem Bett zu einem ungeheueren Ungeziefer verwandelt.’ Het Engels heeft dit: ‘As Gregor Samsa awoke one morning from uneasy dreams he found himself transformed in his bed into a gigantic insect.’

Nabokov heeft van die onrustige dromen ‘a troubled dream’ gemaakt, wat ik een Verschlimbesserung vind, want een keten van dromen, meervoud, is iets anders dan één nachtmerrieachtige droom. Het werpt de vraag op hoe goed Nabokovs Duits was. Dat zou ik misschien wel ergens kunnen terugvinden. Slecht kan het zeker niet geweest zijn, want hij heeft na de Russische revolutie tot 1937 in Berlijn gewoond. Maar kende u, lezer, zijn merkwaardige opvatting dat er maar drie serieuze talen bestonden, Russisch, Frans en Engels? Begrijp me goed, ik bewonder Nabokov, heus waar, maar moet ik nu echt weer mijn stokpaard zadelen? Ik erger me dood, hier op mijn taalgrens, aan zulke belachelijke onzin, waarvoor hij als tautologisch bewijs suggereert (niet eens aanvoert) dat we het hier als beschaafde mensen nu eenmaal over eens zijn. Argumenten, o argumenten, waarom zijn jullie toch zulke verschoppelingen? Borges bewonderde tenminste het Duits nog. Ik ben het met hem eens: dat is pas een poëtische taal, juist omdat het Duits een strenge grammaticale precisie met een grote romantische wazigheid combineert.

Intussen heeft Nabokov volgens mij gewoon het Engels zitten veranderen op basis van het Engels, gehoor gevend aan de onweerstaanbare drang van de stilist. Dat is een merkwaardige constatering, omdat Kafka nu juist een anti-stilist is, zijn stijl is de niet-stijl, de taal van zijn hele oeuvre is grijs. Die stijl heeft natuurlijk een welbepaald effect, maar ‘mooi’ is Kafka’s proza niet. Wees eens eerlijk, u leest leest hem toch niet om de poëzie van zijn taal? Zoals Guillaume Apollinaire en T.S. Eliot de notie van welluidende verzen voor theedrinkende ouwe tantes vernietigden, zo veegde Franz Kafka de negentiende-eeuwse roman van tafel. Want hij onthaalt ons niet op een weergave van de werkelijkheid, gepresenteerd met een koekje erbij: hij beschrijft een volledig nieuwe werkelijkheid. Hoe dan ook, u zult het met me eens zijn dat ‘a troubled dream’ beslist poëtischer, verfijnder, oenologischer, ja, literairder is dan die vlakke en conventionele ‘onrustige dromen’ waarover Kafka het heeft.

Vervolgens is er de verandering van ‘gigantic insect’ in ‘monstrous insect’. Wat moeten we daarvan denken? ‘Ungeheuer’ betekent ‘monster’ of ‘gedrocht’; maar ‘ungeheuer’ (adjectief) wil zoveel zeggen als ‘kolossaal’. Nu goed, ‘monsterlijk’ klinkt wel erg groot. Alleen betekent ‘Ungeziefer’ niet ‘insect’ maar ‘ongedierte’, en mede daaruit leid ik af dat Nabokov helemaal niet naar het Praagse origineel heeft gekeken. Maar ik geef toe dat zo’n collectief zelfstandig naamwoord moeilijk te vertalen valt, want in ‘gigantic vermin’ of ‘reusachtig ongedierte’ kun je niet veranderen in je eentje; die metamorfose stuit niet op de grenzen van de verbeelding maar op die van de taal. Ik weet niet wat de bestaande Nederlandse vertaling heeft, want die bezit ik niet, maar ik zou zelf geneigd zijn er ‘een reusachtig vies beest’ van te maken. Maar het staat u vrij met mij van mening te verschillen.

In het wit boven pagina 19 heeft Nabokov – die ook lepidopterist was, vlinderkundige – twee schetsen van de kever Samsa gemaakt, op basis van Kafka’s beschrijving. Links zien we de arme Gregor op de rug; rechts zien we hem van opzij. Zes tragische poten, twee voelsprieten op een miserabele kop. Een bedwants. Iets om dood te knijpen. ‘Just over 3 feet long’ heeft de bioloog erbij geschreven.

Ik vind het eerlijk gezegd wel iets ontroerends hebben dat Nabokov, deze grootmeester van de metafoor, een wezen uit de parallelle werkelijkheid van Franz Kafka zo letterlijk, zo biologisch kon benaderen. Tegelijkertijd schrijft hij zelf dat ‘Die Verwandlung’ niet over een insect gaat, maar over schoonheid die moet sterven, en over erbarmen. Beauty plus pity: aldus luidt Nabokovs definitie van kunst. De wereld sterft met de enkeling, de vorm met de inhoud. Geen wonder dat hij door de vlinder werd gefascineerd – dat diertje is Gregor Samsa op zijn Nabokovs.