Vergeten slachtoffers van Poetins oorlog: de Krim-Tataren

Duizenden Krim-Tataren ontvluchten de Krim omdat ze worden opgeroepen door het Russische leger. Een lange tocht naar Kazachstan is vaak hun enige uitweg om niet naar het front te hoeven gaan. ‘Vooral tieners en twintigers lijden onder deze “auto-deportatie”.’

‘Of je gaat naar de oorlog of je vlucht naar een ander land’, zegt de 17-jarige Arsen in de documentaire Crimean Caravan. ‘Veel keuze is er niet.’ Arsen werd opgeroepen door het Russische leger. Samen met zijn moeder en zus besloot hij om niet naar het Oekraïense front te gaan en te vluchten naar Kazachstan, op 3700 km van zijn geboorteplek op de Krim. Dat is het Oekraïense schiereiland in de Zwarte Zee dat sinds 2014 wordt bezet door Rusland.

Arsen is een Krim-Tataar. De Krim-Tataren zijn moslims, spreken een taal verwant aan het Turks en zijn de oorspronkelijke bewoners van de Krim. Al eeuwenlang worden ze vervolgd. Eerst door het Russische keizerrijk, dan door de Sovjet-Unie en nu door de Russische bezetter. Van 1991 tot 2014 maakte de Krim deel uit van het onafhankelijke Oekraïne en konden de 300.000 Krim-Tataren ongestoord leven. Het was niet meer dan een korte adempauze.

Op 21 september 2022 kondigde de Russische president Vladimir Poetin in een televisietoespraak een ‘gedeeltelijke mobilisatie’ af. Op de Krim werden vooral jonge Krim-Tataren geviseerd om naar het front te gaan.

De Kazachse documentairemaakster Ainoer Koskina onderzoekt dat onderbelicht gebleven aspect van de oorlog in Oekraïne in haar documentaire Crimean Caravan. Knack sprak met haar in een Brussels hotel: ‘De meeste mannen waren op hun werkplek toen de mobilisatie werd afgekondigd. Tussen het “verzoek” om bij het Russische leger aan te sluiten en het moment dat ze werden ingelijfd zitten vaak maar enkele uren. De vrouwen brachten dan snel een koffer met wat kleren naar hun man met de boodschap om zo snel mogelijk de Krim te ontvluchten.’

Duistere echo’s

Veel opgeroepen Krim-Tataren trekken naar Centraal-Azië. De Oekraïense ambassade in het Oezbeekse Tasjkent kreeg in de maand na de mobilisatie 1200 Krim-Tataren over de vloer. In buurland Kazachstan liggen de cijfers nog hoger. Koskina: ‘Oezbekistan is geen deel van de Euraziatische Economische Unie (waartoe Rusland, Kazachstan Kirgizië, Belarus en Armenië behoren, nvdr), waardoor Krim-Tataren een geldig Russisch paspoort nodig hebben. Voor Kazachstan is dat niet vereist.’

Landen als Kazachstan en Oezbekistan zijn vaak maar een tussenstop. ‘Veel Krim-Tataren vliegen verder naar Canada, Ierland of andere westerse landen’, legt Koskina uit. ‘De vluchtelingen die wel in Kazachstan blijven, integreren makkelijk, want de mentaliteit en de taal lijken sterk op elkaar. Krim-Tataren worden in mijn land warm ontvangen. Ik ken een paar jonge mannelijke Krim-Tataren die huwden met een Tataarse vrouw in Kazachstan. Die Tataarse vrouwen, die hier al veel langer wonen, hadden nooit gedacht ooit nog een bruidegom uit de Krim te vinden! Door te trouwen met iemand van dezelfde etniciteit houden ze het Krim-Tataarse volk in stand.’

Krim-Tataren die naar Centraal-Azië trekken: het roept echo’s op uit een duister verleden. De chaotische nadagen van de Tweede Wereldoorlog waren voor Moskou een kans om zich van lastige volkeren, die beticht werden van collaboratie met de nazi’s, te ontdoen. Tussen 1943 en 1948 liet Jozef Stalin een kwart miljoen Tataren van de Krim naar Centraal-Azië deporteren. Veel afstammelingen wonen er nog steeds. Koskina sprak met veel Krim-Tataren die de parallel trekken tussen 1944 en vandaag: ‘Ze gebruiken zelf de term “auto-deportatie”. Om aan de dienstplicht in het Russische leger te ontkomen “deporteren” ze zichzelf.’

Taallessen

Toen ‘groene mannetjes’ in februari 2014 de Krim bezetten en Rusland zonder weerstand het schiereiland inlijfde, werden de Tataren gerussificeerd. Ze werden verplicht een Russische paspoort te nemen. Zonder krijg je op de Krim geen salaris of toegang tot kinderopvang. Russische autoriteiten verbieden of onderdrukken herdenkingen van de Krim-Tataarse deportatie in 1944, een jaarlijkse traditie op 18 mei. Vóór de bezetting kregen leerlingen in 384 klassen Krim-Tataars, een taal uit de Turkse taalfamilie, aangeleerd. In 2021 bleven er nog 119 klassen over. Krim-Tataars is ook verbannen als officiële taal. Wie tijdens een rechtszaak Krim-Tataars spreekt, wordt uit de rechtbank gezet.

Ook vóór de mobilisatie ontvluchtten Krim-Tataren hun schiereiland om die redenen. De kok Roestem Emirsalijev trok naar Kiev en opende het restaurant Mustafir, Krim-Tataars voor “gast”, vlak bij het Maidanplein. Aan de Nederlandse publieke omroep NOS vertelde hij waarom hij de Russische bezetting ontvluchtte: ‘Mensen verdwijnen en worden gruwelijk vermoord teruggevonden. De Krim-Tataren hebben zwaar te lijden. Of ze sterven, of ze krijgen lange gevangenisstraffen.’

Koskina was geschokt toen ze zulke verhalen te horen kreeg tijdens haar research voor Crimean Caravan: ‘Onze regisseur was voor de opname van de docu rotsvast overtuigd dat de Krim-Tataren in 2014 de Russen met open armen ontvingen en de wit-blauw-rode driekleur omarmden. Dat was het enige beeld dat we kregen via de Russische propaganda op tv. Niets was minder waar.’

Roestem, Arsen en de meeste Krim-Tataren op de vlucht hopen terug te keren naar de Krim. Zeker voor jonge mannen zoals Arsen is dat een vurige wens. Koskina: ‘Krim-Tataarse veertigers die opgroeiden in Kazachstan en zich na 1991 op de Krim vestigden, kunnen zich makkelijk aanpassen als ze nu naar Kazachstan vluchten. Voor tieners en twintigers geboren op de Krim is dat heel anders: zij hebben nooit iets anders gekend dan hun vaderland. Jongeren als Arsen zien het meeste af van de “auto-deportatie”.’