Russische auteur in ballingschap: ‘De enige vraag is of Navalny werd doodgeslagen, neergestoken of vergiftigd’

‘Poetin maakte een grote fout toen hij Navalny liet vermoorden.’ Dmitri Glukhovsky, een Russische auteur die tot acht jaar gevangenisstraf veroordeeld werd vanwege zijn boeken, gelooft dat de aanhangers van Navalny vastberaden zullen verder strijden voor zijn idealen.

Kwam de dood van Navalny als een verrassing voor u?

Dmitri Glukhovsky: Nee, terugkeren naar Rusland na een vergiftigingspoging was een daad van zelfopoffering. Hij was terug in de klauwen van de vijand gelopen, een vijand die vroeg of laat opnieuw zou toeslaan. Maar zolang Navalny vastzat, had ik toch nog een sprankje hoop.

Wat hoopte u dan?

Glukhovsky: Ik dacht dat het Kremlin hem zo lang mogelijk in de gevangenis zou houden. Als er dan een opstand was gekomen, kon er met Navalny onderhandeld worden. Hij had een verborgen troef kunnen zijn voor het Kremlin.

Maar in de gevangenis leek hij niet bereid te onderhandelen.

Glukhovsky: Dat klopt. De wrede straffen en zware gevangenisomstandigheden konden Navalny niet kraken. Hij werd zelfs steeds opstandiger. Net daarom kwam het nieuws van zijn dood niet als een verrassing. Ik voel me nu net zo verslagen als op de dag dat de oorlog tegen Oekraïne begon.

U leeft zelf sinds 2022 in ballingschap en vorig jaar werd u bij verstek veroordeeld tot acht jaar gevangenisstraf. In tegenstelling tot Navalny bent u niet naar Rusland teruggekeerd. Was zijn terugkeer moedig?

Glukhovsky: Natuurlijk! Hij was waarschijnlijk de moedigste politieke figuur in Rusland. Maar Navalny had geen keuze, hij kon niet in het buitenland blijven. In 2021 werd er in Russische propaganda beweerd dat hij helemaal niet vergiftigd was. Het Kremlin suggereerde zelfs dat hij een Duitse spion was die terug moest keren naar Duitsland. Als hij in het buitenland was gebleven, zou de leugen misschien aan geloofwaardigheid winnen. Navalny wilde zichzelf absoluut niet in diskrediet brengen.

En u wilt geen martelaar worden?

Glukhovsky: Onze situaties kunnen zijn bijna niet te vergelijken. Ik heb mij nooit kandidaat gesteld voor de presidentsverkiezingen. We weten vandaag niet hoe hard het Poetin-regime schrijvers zal straffen voor hun vrijheid van meningsuiting. Nu hangt er een gevangenisstraf van acht jaar boven mijn hoofd en werden al mijn bezittingen in beslag genomen. Blijft het daarbij? Er werd al geweld gepleegd tegenover kunstenaars. Het is nog maar de vraag of auteurs in ballingschap hetzelfde lot te wachten staat.

Heeft Navalny bewust gekozen voor de rol van martelaar?

Glukhovsky: Ja, in de afgelopen vijf jaar heeft hij de lat almaar hoger gelegd. Als hij van zijn visie was afgeweken, zou hij niet alleen zichzelf hebben verraden maar ook de miljoenen Russen die hem zagen als een teken van hoop voor de toekomst.

Er is keer op keer gezegd dat Navalny een nationalist in hart en nieren was.

Glukhovsky: Hij was een patriot. Als getalenteerd politicus wilde hij een breed publiek aanspreken. Daarbij flirtte hij ook met nationalisme, vooral als het om immigratie ging. Meer dan tien jaar geleden liet hij dat idee varen en richtte hij zich op een onderwerp dat de mensen nauwer aan het hart lag.

Dat onderwerp was rechtvaardigheid?

Glukhovsky: Inderdaad, Rusland wordt bestuurd door een kleine, corrupte groep mensen die door manipulatie enorme rijkdom heeft verworven. En die rijkdom wordt in stand gehouden. Iedereen weet dat, Navalny heeft het herhaaldelijk onderzocht.

Bijvoorbeeld met zijn documentaire over het verborgen paleis van Poetin.

Glukhovsky: Dat was een hoogtepunt. Navalny’s team had eerder al een aantal prominente figuren uit Poetins kliek aangepakt. Zoals de oligarchen en ministers die het niet verdienen om over dit prachtige en grote land te regeren. We mogen niet vergeten hoe kwalitatief die journalistiek was, zeker voor een land waar journalisten hun onderzoek met hun leven moeten bekopen.

Met Navalny als boegbeeld.

Glukhovsky: Ja. Maar hij was ook een zeer getalenteerd satirisch vlogger. Iedereen die Poetin eerder bekritiseerde, deed dat met grote ernst. Navalny begreep dat Poetin regeert door angst en speelde daarop in.

Op welke manier?

Glukhovsky: Hij dreef de spot met Poetin in plaats van hem een tiran te noemen. Als hij over Poetin sprak, gebeurde dat met een zekere portie ironie en sarcasme. Wie om een dictator lacht, is er niet bang voor. Dat geeft hoop. Dat was de basis van iedere boodschap die Navalny verspreidde, hoop en humor. Hij sprak ook helemaal anders dan het Kremlin. In tegenstelling tot het verouderde Russisch in propagandateksten, gebruikte hij een spreektalig Russisch. Dat heeft vast en zeker bijgedragen tot zijn populariteit.

Hij werd zo populair dat sommigen hem zelfs zagen als een soort messias.

Glukhovsky: Navalny heeft veel volgelingen, bijna in religieuze zin. Niet alleen in de grote steden, zoals vaak wordt beweerd, maar overal. U moet weten dat de Russen hun buik vol hadden van iedere ideologie in de laatste twee decennia van de Sovjet-Unie. Daarom kwam er een generatie cynici aan de macht die het idealisme neersloeg. Navalny heeft het dankzij zijn boodschappen een nieuw leven ingeblazen.

Om dat idealisme opnieuw de kop in te drukken, gebruikt Poetin steeds meer dreigementen en leugens.

Glukhovsky: Inderdaad. De waarheid was Navalny’s enige wapen. De wil om te sterven voor zijn doel versterkt de messiaanse indruk alleen maar. Sommigen vergelijken hem zelfs met Jezus. Dat toont aan hoeveel belang de Russische samenleving aan helden als Navalny hecht.

Waarom mocht Navalny zo lang in leven blijven?

Glukhovsky: Alles wat het regime doet, wordt gestuurd door paranoia. Soms neemt Poetin risico’s zoals dissidenten in het buitenland vermoorden of een oorlog beginnen in Oekraïne. Hij probeert normaal gezien zo ver mogelijk vooruit te denken. Hij zal de populariteit van de gevangengenomen Navalny onder de bevolking gezien hebben. Hij heeft het juiste moment afgewacht om hem te vermoorden.

Waarom kwam dat moment er precies nu?

Glukhovsky: Navalny kon niet meer als onderhandelingstroef worden ingezet. De regering wilde het volk en het Westen laten zien dat er geen alternatief bestaat voor Vladimir Poetin. De boodschap was duidelijk: wie in Navalny een Mandela-figuur zag, mag die droom vergeten.

Was Navalny als mediafiguur gevaarlijker voor het regime dan de politieke oppositie?

Glukhovsky: De reden dat Poetin zo sterk blijft, is omdat er geen beter alternatief is. Het concept van een alternatief mag niet eens bestaan.

Maakt het een verschil of Navalny overleden is door de omstandigheden in het strafkamp of op verzoek van de staat?

Glukhovsky: Dat maakt een enorm verschil. In een videogesprek vlak voor zijn dood zag hij er nog vrij goed uit. Hij was oververmoeid, maar optimistisch, aanwezig en grappig. En dan sterft hij plots? De enige vraag is of hij werd doodgeslagen, neergestoken of vergiftigd.

U vermoedt gif?

Glukhovsky: Andere methodes laten sporen na. Bij een vergiftiging moet je gewoon wachten tot het residu verdwenen is. Dat het lichaam van Navalny een tijd achtergehouden werd, is niet zonder reden.

Kan een verzetsbeweging overleven na de dood van haar held?

Glukhovsky: Navalny is een unieke figuur. Zijn tragische dood opent nog meer deuren voor het verzet. Navalny zal een icoon worden op spandoeken, T-shirts en andere voorwerpen. Vladimir Poetin heeft een grote fout gemaakt toen hij Aleksej Navalny liet vermoorden.

Zijn weduwe Joelia Navalnaja heeft aangekondigd dat ze het werk van haar man wil verderzetten. Is dat realistisch?

Glukhovsky: Zijn netwerk is intact gebleven, velen zullen blijven vechten voor zijn idealen. Joelia Navalnaja heeft als mythologisch figuur alles in zich om haar man te vervangen. Het valt nog af te wachten of ze ook politica kan worden. Hoe zal ze Rusland vertegenwoordigen in het Westen? Hoe zet ze het verhaal van Aleksej voort in Rusland? Dat wordt een grote uitdaging. Maar het is een veelbelovend idee.

Vertaling: Jana Verhaegen