Duitse massaprotesten tegen extreemrechtse AfD: ‘Dit kan de partij stemmen kosten’

In Duitsland betoogden de afgelopen week honderdduizenden mensen tegen de extreemrechtse AfD. Maar dat is niet voldoende, zegt extremismeonderzoeker Pia Lamberty. ‘Iedereen kan ook in het dagelijks leven opkomen voor de democratie.’

‘Democratische stemmen zijn nu veel zichtbaarder’, zegt de Duitse sociaal psycholoog Pia Lamberty. ‘Ze maken duidelijk dat de AfD geen alternatief is. Dat kan een positief effect hebben – niet op harde, overtuigde kiezers, maar op degenen die zich in de marge bevinden. Als ze zien hoeveel mensen het niet met hen eens zijn, kan dat hun stemgedrag beïnvloeden en de AfD uiteindelijk stemmen kosten.’

Lamberty publiceerde in 2020 samen met online activiste Katharina Nocun het boek Fake Facts – How conspiracy theories determine our thinking, en richtte een jaar later de denktank CeMAS – Centre for Monitoring, Analysis and Strategy op, die zich bezighoudt met onderzoek naar samenzweringsideologieën, antisemitisme en desinformatie.

Is dat de reden waarom AfD-politici de protesten in diskrediet proberen te brengen? Sommigen zeggen dat de beelden van de demonstraties gemanipuleerd zijn.

Lamberty: Ja, de AfD maakt zich zorgen over de democratische beweging. Tegenstanders kleineren is een beproefde strategie van extreemrechtse actoren. Terwijl ze de aantallen van extreemrechtse betogingen altijd enorm opblazen, ver voorbij de foutenmarge.

De demonstraties kwamen er nadat was uitgelekt dat AfD-politici en rechtsextremisten op een bijeenkomst in Potsdam plannen maakten om miljoenen mensen het land uit te zetten. Maar de AfD heeft het al jaren over ‘remigratie’. Vanwaar dan nu die plotse verontwaardiging?

Lamberty: Op het laatste nationale partijcongres van de AfD in Maagdenburg was de term constant te horen. Waar de AfD voor staat en wat ze wil, is allemaal openbaar en bekend. Maar het is vaak ongelooflijk moeilijk om mensen wakker te schudden en bewust te maken van het gevaar van rechts. Soms heb je één bepaalde gebeurtenis nodig die als trigger werkt.

Het onderzoek naar de bijeenkomst in Potsdam kwam als geroepen. Het geeft concrete antwoorden op wat een AfD-regering van plan is. Met het oog op de komende deelstaatverkiezingen is dat niet langer een abstracte vraag. We moeten niet alleen van tijd tot tijd geschokt zijn door de activiteiten van extreemrechts, we moeten er ons ook concreet tegen engageren.

Demonstreren is niet genoeg?

Lamberty: Nee. De meeste mensen onderschatten het belang van rechtstreeks contact met lokale politici, bijvoorbeeld. Studies uit de VS tonen aan dat parlementsleden soms een vertekend beeld hebben van hun electoraat omdat rechts-conservatieven regelmatig e-mails schrijven en hun verontwaardiging uiten, terwijl de mensen in het midden zich minder uitspreken. En dus wordt er geen rekening gehouden met hun standpunten. Mensen moeten hun parlementsleden schrijven, hun zorgen en wensen kenbaar maken aan lokale politici en informatie inwinnen over gemeenschapswerk.

Velen zijn ook actief op sociale media en delen ‘nooit meer’-quotes op Instagram of X. Wat vindt u daarvan?

Lamberty: Kanalen die ik moet delen met rechts-extremisten vind ik geen veilige kanalen om te communiceren. En dat geldt voor sociale media altijd. Politiek activisme moet ook verder gaan dan sociale media. Ik kan begrijpen dat het een goed gevoel geeft om je verzet tegen rechts zichtbaar te maken met een geestige post of een handtekening op een online petitie. Maar er moeten ook acties volgen in de realiteit. Mensen die foto’s delen, hebben het gevoel dat ze iets gedaan hebben. Dat is misleidend. De gigantische taak voor ons als samenleving is om echt zichtbaar te zijn bij protesten en echt op te komen voor democratie. Het protest moet echt zijn, niet virtueel. Ook in ons privéleven en op het werk moeten we durven te praten met mensen die politiek anders denken dan wij en moeten we opkomen voor sociale normen.

Wat bedoelt u met sociale normen?

Lamberty: Normen die beschrijven hoe we met elkaar omgaan. We doen dat niet alleen op basis van wetten maar ook van waarden. Ik geef u een voorbeeld: als ik mijn pizza in een restaurant met mijn handen eet, maar iedereen om me heen gebruikt zijn bestek, dan zal ik waarschijnlijk uiteindelijk ook naar mijn mes en vork grijpen. Het is belangrijk om het goede voorbeeld te geven. Bij het boerenprotest laatst zag ik een bord op een tractor met een duidelijk standpunt tegen rechts-extremisten. Als veel mensen dat daar hadden gedaan, zou dat een sociale norm hebben gesignaleerd: we vechten voor de belangen van boeren, maar we zijn tegen rechts-extremisten. Sociale normen kunnen duidelijk maken dat het geen legitieme mening is om onmenselijke dingen te zeggen.

Maar hoe ga je om met mensen die helemaal overtuigd zijn van samenzweringsverhalen en doordrongen zijn van extreemrechtse ideologieën?

Lamberty: Met de echt overtuigden kun je niet veel aanvangen. En toch moeten we ons altijd ten doel stellen om de verkiezing van extreemrechtse politici te voorkomen. Er zijn onderzoeken die aantonen dat ongeveer 85 procent van de mensen die op de AfD stemmen, dat doet uit overtuiging. Dat betekent dat er nog 15 procent is – en natuurlijk de niet-stemmers – met wie ik een dialoog kan aangaan.

Hoe dan?

Lamberty: Door een persoonlijk gesprek, praat over je eigen zorgen en angsten, stel vragen. Zoals: in wat voor soort maatschappij wil je leven? Wat zijn je doelen? Welke toekomst zouden je kinderen moeten hebben? In het beste geval ben je het op een paar punten met je tegenhanger eens en kun je tot de conclusie komen dat de AfD niet de partij is die ons naar een veilige toekomst zal leiden.

Maar dat wil zeggen dat je radicaalrechtse verhalen zoals dat van de omvolking altijd opnieuw moet blijven weerleggen. Hoe kun je jezelf daarvoor blijven motiveren?

Lamberty: Wie vastzit in een bepaald wereldbeeld, komt daar niet snel meer uit. Ik verwijs zulke mensen liever door naar counselingcentra voor extremisme en probeer tot de kern van de zaak te komen: waarom voelt de persoon zich zo? Wat is de persoonlijke achtergrond die heeft geleid tot zijn radicalisering? Het is frustrerend, ja. Maar door er constant op te druppelen, slijt de steen: misschien breken de samenzweringsgelovigen op een gegeven moment als je ze hun ongelijk blijft voorhouden.

Waarom is de AfD nu zo sterk? Hoe beter ik crises begrijp, hoe duidelijker ik erop kan reageren. Dan, in de volgende stap, kan ik zien waar ik echt kan helpen: welke mogelijkheden voor maatschappelijk engagement zijn er voor mij? Wat gebeurt er in mijn omgeving? Kan ik misschien helpen als vrijwilliger? En dan treedt de derde stap in werking: ik word me ervan bewust dat mijn acties waardevol zijn. Openbare ruimten, jeugdverenigingen en sportclubs niet overlaten aan rechtsextremisten: dat is ook zinvol. Ook dat besef kan motiverend werken: je hoeft niet direct tegen rechts te vechten om iets tegen rechts te kunnen doen.

Wat opvalt bij de huidige demonstraties is hoe divers de deelnemers zijn. Er zijn ook protesten tegen het asielbeleid van de Duitse regering en voor open grenzen. Krijgen we op lange termijn een brede alliantie van het centrum?

Lamberty: De organisatoren moeten zich dringend over die vraag buigen. Ze moeten kijken hoe ze zich inhoudelijk positioneren, bijvoorbeeld door conservatieve stemmen op te nemen en welke slogans gebruikt kunnen worden om een groepsidentiteit te creëren.

Een veelgehoorde slogan in Berlijn was: ‘Heel Berlijn haat de AfD.’ Dat helpt niet echt, of wel?

Lamberty: Dat lijkt me wat overdreven.Als iedereen de AfD zou haten, zouden we de protesten niet nodig hebben.