Gewapende conflicten gaan de voorbije jaren steevast gepaard met een parallelle strijd op sociale media. De rol van memes is daarin niet te onderschatten. Dat bewijst de oorlog in Gaza opnieuw.
Een tweet van Kamerlid Michael Freilich (N-VA) zorgde onlangs voor een relletje op sociale media. ‘I eat watermelon for breakfast‘, luidde het bericht, dat heel wat verontwaardigde reacties opleverde. Freilich beschreef namelijk niet werkelijk zijn ontbijt: hij gebruikte een uitdrukking die zoveel betekent als ‘ik ben niet onder de indruk van mijn tegenstander’, gecombineerd met de watermeloen-emoji die op sociale media en daarbuiten symbool staat voor Palestina. De kleuren van de Palestijnse vlag – groen, wit, rood en zwart – komen namelijk voor in de afbeelding van een sneetje watermeloen. Freilich tweette het zinnetje als reactie op iemand die hem bekritiseerde op X en daarbij de watermeloen-emoji gebruikte.
Censuur
De alomtegenwoordigheid van watermeloenen op sociale media heeft deels te maken met vermoedens dat openlijk pro-Palestijnse berichten ‘gecensureerd’ zouden worden. Vooral Instagram wordt er al maanden van beschuldigd dat het posts met de Palestijnse vlag of pro-Palestijnse slogans onzichtbaar zou maken en de profielen van wie ze plaatst zou shadowbannen of (gedeeltelijk) blokkeren. Daarover circuleren sinds oktober talloze getuigenissen. Human Rights Watch schreef er zelfs een rapport over, dat sprak van ‘systematische censuur’. Meta, het moederbedrijf van Instagram en Facebook, ontkent de beschuldigingen en wijt de blokkeringen aan bugs of aan daadwerkelijke inbreuken op hun gebruiksvoorwaarden.
Het gevoel leeft dat pro-Palestijnse berichten op sociale media worden gecensureerd.
Met codetaal proberen pro-Palestijnse internetgebruikers sindsdien de vermeende onderdrukking van hun boodschappen te omzeilen. Er circuleren overzichtjes met allerlei tips, gaande van opzettelijk verkeerde spellingen van de woorden ‘Gaza’ en ‘Palestina’ tot het gebruik van watermeloen-emoji’s in plaats van de Palestijnse vlag. Een soortgelijk procedé zagen we eerder al bij antivaxactivisten op sociale media. Ook zij gebruikten alternatieve spellingen van het woord ‘vaccin’ of emoji’s van wortels om naar coronavaccins te kunnen verwijzen zonder detectie door algoritmes.
De watermeloen is niet de enige emoji die een nieuwe betekenis heeft gekregen tijdens de oorlog tussen Israël en Hamas. Pro-Palestijnse en zelfs pro-Hamasprofielen gebruiken vaak een rood driehoekje als identificerend symbool. Niet alleen figureert een rode driehoek op de Palestijnse vlag, het icoon wordt ook gebruikt in propagandavideo’s van de Al Qassam-Brigades, Hamas’ militaire vleugel, om op beelden van gevechten Israëlische soldaten of voertuigen aan te wijzen.
Memeoorlog
Dat gewapende conflicten in de 21e eeuw gepaard gaan met een parallelle digitale oorlog, is niets nieuws. Online propaganda, desinformatie en memes maken vandaag de dag deel uit van een breed arsenaal om de publieke opinie in binnen- en buitenland te bespelen. Ook bij de huidige Gazaoorlog spelen sociale media en memes in beide kampen een belangrijke rol. Het Israëlische ministerie van Buitenlandse Zaken kondigde aan dat het influencers zou gebruiken om de Israëlische standpunten naar buiten te brengen, en via sociale media lieten Palestijnse videobloggers de hele wereld de verwoestingen en burgerdoden in Gaza zien.
Daarbij horen ook zogenaamde meme wars. Talloze parodieën op pro-Palestijnse profielen staken de draak met Daniel Hagari, een Israëlische marineofficier die als woordvoerder optreedt voor het Israëlische leger. De Instagram-pagina Israeli Spirit maakte ‘Waar is Wally’-achtige zoekprentjes om de aandacht te vestigen op het lot van gegijzelde Israeli’s in Gaza – die moest je op de beelden zien te vinden in een zee van Hamasterroristen. Zelfs de Israëlische ambassade in de Verenigde Staten reageerde op een tweet van de Iraanse overheid met een uitdagende meme uit sciencefictionfilm The Matrix. Als zelfs diplomaten via memes communiceren, zijn die duidelijk niet langer weg te denken uit de online conversaties over oorlogen.
Grappig bedoelde memes ontmenselijken niet zelden de Israëlische en Palestijnse slachtoffers in het conflict.
Daarbij is het vaak de vraag waar de grens ligt tussen humor en haatspraak. Enkele Israëlische TikTok-influencers kregen bijvoorbeeld heel wat kritiek, ook in Israël zelf, voor filmpjes waarin ze Palestijnen speelden die zouden ‘faken’ dat ze burgerslachtoffers waren. En tegen de achtergrond van berichten over een gebrek aan drinkwater en elektriciteit in Gaza kon je ook andere spottende filmpjes opmerken van Israëli’s die alle lichten in hun huis aanknipten, stromende douches toonden of poseerden met flessen mineraalwater.
Ook andere partijen mengen zich in de debatten. Een Chinese propagandacampagne hanteerde met artificiële intelligentie gemaakte memes die de Verenigde Staten voorstelden als aanstokers van de oorlog tussen Israël en Hamas. Ook extreemrechtse groeperingen kapitaliseren op het conflict om rabiaat antisemitische boodschappen te verspreiden. Nadat Hamasstrijders bij hun slachtpartij op 7 oktober 2023 paragliders hadden gebruikt om te landen in Israëlisch gebied, werden die ook het onderwerp van memes. Voor sommigen vormen ze een symbool voor de Palestijnse vrijheidsstrijd, voor anderen zijn ze een manier om expliciet steun te betuigen aan Hamas. Maar ook neonazi’s ‘adopteerden’ de paragliders en vermengden ze met antisemitische boodschappen om op te roepen tot geweld tegen Joden of de vernietiging van de staat Israël.
Haat zaaien
In toenemende mate consumeren burgers nieuws op sociale media, deels in de vorm van memes. Die zijn niet in staat om een complexe situatie samen te vatten zonder verregaande simplificatie. Wel zijn memes bijzonder geschikt om eenvoudige boodschappen te verspreiden of ideologische signalen uit te dragen – hetzij door hun helderheid, hetzij net door hun ambiguïteit, als een soort gecodeerde hondenfluitjes.
Helemaal negatief hoeft die evolutie niet te zijn. Internetjournaliste Chloe Gordon wees op een recente studie van de American Psychological Association die zou aantonen dat de verspreiding en consumptie van memes mensen zelfs kan helpen om met de stress van ontwrichtende situaties om te gaan.
In ieder geval worstelen socialemediaplatformen met de memeoorlog rond Gaza. Het is duidelijk dat humoristische plaatjes, filmpjes en codes worden gebruikt om de gebruiksvoorwaarden van platformen te omzeilen – hetzij om vermeende censuur te ontwijken, hetzij om op een verdoken manier haat te zaaien. Grappig bedoelde memes ontmenselijken niet zelden de Israëlische en Palestijnse slachtoffers in het conflict. Waar ligt de grens tussen ‘een mopje’ en haatzaaiende propaganda? Vooral de ambiguïteit van bepaalde emoji’s en memes maakt van die vraag een bijzonder heikel punt. En zo kunnen ook watermeloenen van sociale media een mijnenveld maken.
