Nederlandse formatie hervat: dit zijn de valkuilen op weg naar een regering-Wilders

‘Dit is het moment om de immigratie in te dammen én de PVV te temmen. Maar grote inhoudelijke verschillen zetten de formatie onder druk’, schrijft Eric Vrijsen (EW) in een analyse over de Nederlandse regeringsvorming. ‘De kernvraag: is de ‘nieuwe’ Geert Wilders wel te vertrouwen?”

De formatie van een rechts kabinet moet lukken, want er is geen alternatief. Dat weten ze alle vier. En anders herinnert Geert Wilders (PVV) de partners Dilan Yeşilgöz (VVD), Pieter Omtzigt (NSC) en Caroline van der Plas (BBB) er wel even aan. Triomfantelijk meldt hij de stand in opiniepeilingen: ‘PVV nu op 47 zetels!’ Zijn populariteit blijft toenemen. De VVD dreigt te halveren en kan niet gokken op nieuwe verkiezingen.

De vier doorstonden de verkenningsfase en het begin van de formatie. Niemand vertrok met slaande deuren. Op zeker vier punten – rechtsstaat, economie, buitenland en migratie – kan het mislukken, maar is een vergelijk mogelijk.

Wilders geeft tegenstrijdige signalen af. Nu eens is hij gematigd, dan weer neemt hij oude uitspraken niet terug. De anderen weten nog niet wat ze aan hem hebben. Maar hij moet nu beslissen. Dit is zijn enige kans om het progressieve beleid (migratie, klimaat, stikstof) te delegitimeren. Hij weet hoe BBB in maart 2023 de Statenverkiezingen won en in november bijna volledig wegzakte.

(Lees verder onder de preview.)

Informateur Ronald Plasterk (PvdA) bouwt krediet op. In de wandelgangen wordt gefluisterd dat Wilders hem naar voren schuift als premier. Gniffelend: ‘Ultieme wraak op de linkse partijen!’

Plasterk hoeft geen morele grenzen te overwinnen om na verkenner en informateur ook premier te worden. Op grond van welke partijregel royeert PvdA-leider Frans Timmermans hem dan als lid? Elke formatie kent pesterijen. Zelden was het zo broeierig als deze keer.

Geen staatsrechtelijke krachtpatser

Een gewoon meerderheidskabinet lijkt onhaalbaar. Het moet een coalitie worden zonder vaste band met Kamerfracties. Zoiets lukte in 1973 dankzij twee zwaargewichten als informateurs: Marinus Ruppert (ARP) – een tuindersknecht die het schopte tot vicepresident van de Raad van State – en Jaap Burger (PvdA), verzetsheld, Engelandvaarder en politicus met een onbehouwen stijl. Burger pleegde de ‘inbraak’: buiten hun fractieleiders om strikte hij ARP- en KVP-ministers. Het kabinet-Den Uyl leunde niet op een Regeerakkoord, maar op het verkiezingsprogramma van PvdA, D’66 en PPR waarover de beoogde ministers ook wat mochten zeggen. De wankele constructie hield krap vier jaar stand.

Een staatsrechtelijke krachtpatser is Plasterk niet. Maar hij is een opgewekte bètawetenschapper. Zeldzaam en heel slim, al weten de onderhandelaars niet hoe slim. Dat laatste moet hij uitbuiten.

Voor kabinetsposten zijn altijd zakenlui of academici te vinden. Riskant, weet Wilders. Hij moet gezaghebbende grootindustriëlen of oude VVD-rotten ronselen. In de wandelgangen gaan al namen: Johan Remkes, Hans Hoogervorst, Fred Teeven, Halbe Zijlstra.

Alleen Wilders zat eerder aan de formatietafel, in aanloop naar het kabinet-Rutte I in 2010. Yeşilgöz was in 2021 de nummer 5 van de VVD en volgde de formatie toen vanaf de zijlijn. Omtzigt was met ziekteverlof en stapte later uit het CDA. Van der Plas zat nog nooit dicht op het formatievuur. Die onervarenheid kan het proces nog lelijk opbreken.

Wilders verwacht van regeringspartners dezelfde PVV-discipline

De situatie in de vier partijen verschilt compleet. Wilders bestiert de PVV met vaste hand. Hij heeft een klein groepje getrouwen. De rest mist parlementaire finesse. Wilders verwacht van regeringspartners dezelfde PVV-discipline. Dat bleek bij de moeizame formatie van 2010. VVD, CDA en PVV leken een akkoord te hebben, maar in het CDA lag tweede man Ab Klink opeens dwars. Wilders trok resoluut de stekker eruit. Pas toen Klink vertrok uit Den Haag, kwam Wilders terug aan tafel.

(Lees verder onder de preview.)

Bij de BBB runnen Caroline van der Plas en haar steun en toeverlaat Henk Vermeer de show. BBB heeft de gezelligste gang in de parlementsgebouwen. De zeven Kamerleden beleven een prachtig avontuur en blijven stilletjes hopen dat hun Mona Keijzer premier wordt.

De meeste van de twintig NSC-Kamerleden zijn net zo onervaren als hun BBB-collega’s, maar ze zijn intellectueler en eigenzinniger. Ze projecteren de hoogtepunten van hun spraakmakende carrière op het Kamerwerk. Het is Pieter Omtzigt en negentien Omtzigtjes. ‘We willen een volkspartij nieuwe stijl uitvinden,’ zeggen ze. Goed bedacht, al kan dat in de praktijk lastig worden. PVV is nu dé volkspartij.

VVD verkeert in malaise

De grootste risico’s zitten bij de VVD. De partij verkeert in malaise. Formeel levert Yeşilgöz hooguit gedoogsteun aan een PVV-kabinet, maar inmiddels onderhandelt ze volop mee. Ze is in de fuik gezwommen en kan niet terug. Zij is de enige onderhandelaar die ook een ministerie – Justitie en Veiligheid – moet managen. En op welke adviseur kan zij nog rekenen na de gran­dioos mislukte verkiezingscampagne?

De VVD-fractie is verdeeld. Beslissingen komen uit ‘het dameskartel’ van Yeşilgöz met Sophie Hermans, Bente Becker en Claire Martens, een protegé van Yeşilgöz en afkomstig uit de Amsterdamse raad. De rechtse, hoofdzakelijk mannelijke helft van de fractie breekt daar niet doorheen.

De tot 24 leden uitgedunde fractie bevat een weeffout. De VVD blies in juli het kabinet-Rutte IV op vanwege migratie, maar zette asielkampioen Eric van der Burg hoog op de lijst. Rechtse nieuwkomers ontbraken. De VVD is ontheemd. De partij fungeerde als het uitzend- en reclamebureau van Mark Rutte, en spartelt nu in het luchtledige. Dat komt ook door de spring-snel-overboord-sfeer in Den Haag: CDA-leider Wopke Hoekstra naar Brussel, D66-leider Sigrid Kaag naar Gaza, Rutte weldra naar de NAVO. Logisch dat je het even niet meer weet.

Nu de VVD eindelijk de migratie kan beperken, ligt ze met zichzelf overhoop. Suddert dit door, dan blokkeert de VVD-tweespalt de coalitievorming en treft de VVD hetzelfde lot als het CDA.

Weinig te vrezen van de oppositie

Van de dolende oppositie heeft een Wilders-coalitie weinig te vrezen. De gevaren schuilen elders. Zo’n kabinet opereert in een vijandige omgeving. De PVV wil de NPO kortwieken en stuurt geen Kamerleden naar talkshows. Veel media gruwen van een PVV-coalitie.

In elke formatie spelen de media mee. In 2010 probeerde de VVD een akkoord te bereiken met PvdA, D66 en GroenLinks. De Telegraaf voerde daartegen campagne. Vervolgens praatte de VVD met CDA en PVV. Toen trokken de linkse media alle registers open. Eensgezinde media kunnen een coalitie breken door zich te storten op de zwakste schakel, dit keer de VVD.

(Lees verder onder de preview.)

Ambtenarij onwelwillend tegenover PVVD

Ook de ambtenarij staat onwelwillend tegenover een PVV-coalitie. Departementale staven zijn niet deloyaal, maar redeneren binnen eigen juridische perken. Een opt-out à la Denemarken als bypass voor strenge EU-migratieregels? Onhaalbaar! ‘Zweden scherpt zonder opt-out migratie aan en stelt zelfs een stop in. Dat vertellen ambtenaren dan weer niet,’ klinkt het argwanend in rechtse kring. Ook BBB en NSC wantrouwen de ambtenarij. Zij willen honderden miljoenen besparen op voorlichters en consultants.

Het Verenigd Koninkrijk, Denemarken en Zweden streven naar een Rwanda-model: dankzij een akkoord met twijfelachtige machthebbers worden asielzoekers overgebracht naar Afrika, waar ze hun procedure doorlopen. De Haagse onderhandelaars voelen er ook iets voor.

‘Opvang in de regio moet zijn: opvang ten zuiden van de Sahara. Anders hebben migranten al zulke hoge bedragen aan mensenhandelaren betaald, dat ze wel naar Europa moeten doorreizen. Alleen onder de Sahara houd je ze tegen,’ zegt een ingewijde. Eenmaal erkend als vluchtelingen mogen ze naar hier.

Wilders zet uitspraken ‘in de ijskast’

Wilders moet ten opzichte van de andere drie net zoveel toegeven als Rutte de vorige keer deed tegenover D66. Slikt hij alles voor een strenger migratiebeleid? Tja, met die opdracht zadelden de kiezers hem op. Dit is het moment de migratie te regelen én Wilders in te kapselen.

In 2010 sloten de coalitiepartners een agreement to disagree: VVD en CDA hechtten aan godsdienstvrijheid, PVV noemde de islam ‘politieke ideologie’. Zo soepel praten ze nu niet langs elkaar heen. Daarvoor is er te veel gebeurd.

Wilders zet uitspraken ‘in de ijskast’, maar had ook een stapeltje PVV-initiatiefwetten dat van de anderen van tafel moet: Administratieve detentie jihadisten, Ontnemen kiesrecht personen met dubbele nationaliteit, Verbod islam-geloofsuitingen. Deze week trok hij die voorstellen in. Dit bewijst dat de formatie menens is.

Redacteur Eric Vrijsen (1957) volgt voor EW sinds 1994 de Nederlandse politiek.