‘Ik denk dat een succes maken van Oekraïne een van de weinige kansen is die we hebben om Rusland de andere kant op te duwen.’ Vicevoorzitter van de Europese Commissie Frans Timmermans over Europa, Rusland, China, migratie en het klimaat.
Door René van Rijckevorsel
Frans Timmermans oogt fit en ontspannen als hij op een mooie zomerdag de deur van zijn werkkamer in het Brusselse Berlaymont-gebouw opent en opgewekt zijn bezoek begroet.
Aanleiding om met Timmermans over geopolitiek te spreken, is de HJ Schoo-lezing die hij als PvdA-minister van Buitenlandse Zaken hield in september 2014 met als titel De oostgrens van Europa. Daarin voorspelde hij een aantal ontwikkelingen, waarvan kan worden vastgesteld dat ze de laatste anderhalf jaar allemaal zijn uitgekomen.
Timmermans waarschuwde in 2014 zowel voor de destructieve aard van de Russische president Vladimir Poetin en zijn neiging tot landjepik als voor het gevaar van energieafhankelijkheid. Hij wees op de noodzaak van een Europees energiebeleid, riep op om de militaire capaciteiten van de NAVO op een hoger niveau te brengen, en sprak over zones van instabiliteit rondom én binnen Europa.
Met zijn visionaire lezing als inspiratie, leggen we Timmermans negen jaar later een aantal stellingen voor.
Ook na Poetin blijft Rusland een krankzinnig onvoorspelbaar land
Frans Timmermans: ‘Zeker. We moeten ons erop voorbereiden dat we minstens een generatie lang met een veiligheidsprobleem aan onze grenzen zitten. Maar het is verkeerd om het allemaal aan Poetin te koppelen. Het probleem zit dieper. Vanaf de omwenteling in 1991, toen de Sovjet-Unie uiteenspatte, heeft Rusland getreurd om het verlies van het rijk. Herstel van het rijk wordt gezien als iets rechtvaardigs. Dat zit in het Russische systeem. Dat is niet iets wat Poetin heeft verzonnen.
‘De missie van Rusland is altijd geweest: koloniseren. Maar wij zagen dat niet als kolonisatie omdat het over land gebeurde. Van dat koloniale rijk heeft ook Poetins voorganger Boris Jeltsin geen afstand genomen. Sovjetleider Michail Gorbatsjov probeerde het rijk nieuwe kracht te geven, niet het rijk te ontmantelen. Dus het is niet zo dat Poetin ineens dacht: ik wil weer een rijk. Het is consistent. En daarom was die voorspelling van mij niet zo bijzonder. De Russen zullen altijd het rijk willen herstellen.
‘Ik weet nog goed dat ik in Moskou op de ambassade werkte na de gebeurtenissen van augustus 1991. Ik reisde door het land en kwam terug met de conclusie dat de Sovjet-Unie uiteenviel. Mijn bazen op de ambassade, die het goed met mij voorhadden, zeiden: schrijf dat niet aan Den Haag. Dat is het einde van je carrière.
Als Oekraïne een succes wordt, kan dat Rusland de andere kant opduwen.
‘Als je dingen buiten de orde plaatst, omdat ze je niet uitkomen of omdat je ze niet kunt voorstellen, ben je niet goed voorbereid. Dat ging op voor Den Haag. Voor heel Europa. En ook voor de Verenigde Staten. Het enige wat we wilden, was chaos in Rusland voorkomen.
‘Maar niets is onvoorstelbaar. En als je dat weet, dan moet je je ook het onvoorstelbare kunnen voorstellen om daar politiek en bestuurlijk op te kunnen reageren. Als je dat niet doet, verzwak je jezelf. Ik heb toen geleerd om mijn eigen analyses te maken, om mij ook politiek voor te bereiden.
‘Toen Poetin kwam, zei hij: “Ik ga stabiliteit brengen, ik neem de onzekerheid weg. Maar dat kan niet met volledige democratie. Wel met geleide democratie.” Met andere woorden: jullie geven mij een deel van jullie vrijheid en ik geef daar stabiliteit voor terug. Dat is een deal die de bevolking heeft geaccepteerd. En als je ziet dat die oorlogsmisdadigers van Wagner of de oorlogsmisdadiger Poetin applaus krijgen, dan is dat omdat in de samenleving ook heel sterk de consensus zit dat dit hun rijk is.
‘Je kunt wat de afgelopen weken is gebeurd niet begrijpen als je niet naar Rusland kijkt zoals ik als jongeman naar The Godfather, of meer recent naar The Sopranos. De mensen die ruziemaken, dat zijn made men zoals in de Italiaanse maffia, het is de inner circle die is ontstaan in het begin van de jaren negentig in Sint-Petersburg, toen ze elkaar allemaal de bal toeschoven en die overgangsperiode gebruikten om elkaar rijk te maken.
‘Wagnerbaas Jevgeni Prigozjin bleef Poetin provoceren, een ander zou al het raam zijn uitgevlogen, maar Poetin reageerde niet. Hij stond erboven, als de tsaar boven zijn bojaren, of de capo di tutti capi boven zijn luitenants. Prigozjin trok de verkeerde conclusie. Hij dacht dat hij Poetin zijn kant op kon trekken. Maar Poetin had zijn keuze al gemaakt en die was tegen Prigozjin.’
De NAVO is sterker geworden door Poetin en blijft de paraplu om onder te schuilen. Ook als Donald Trump terugkeert als president
Timmermans: ‘We moeten de Amerikanen nooit van ons vervreemden. Welke politicus er ook aan de macht is. Tegelijkertijd ben ik wel blij dat toen Rusland Oekraïne binnenviel Joe Biden president was en niet Trump. Want dan was het toch heel erg onvoorspelbaar geweest wat er zou zijn gebeurd.
‘Ook met Trump als president zou Poetin Oekraïne zijn binnengevallen. Die inval zat er al lang aan te komen. Maar in de omvang van de inval heb ik me ook vergist. Ik dacht: hij doet nog eens een keer wat hij in 2014 heeft gedaan met de Krim. Dan pakt hij weer een beetje en dan gaan wij weer een beetje mopperen. En vervolgens gaan we terug naar de situatie zoals die was.
Als we onze achtertuin niet aanharken, blijft de Balkan een speeltuin voor de rest.
‘De grootschalige inval is ook zijn miscalculatie geweest. Terug naar de maffia. Hoeveel durf je nog tegen de capo te zeggen op een gegeven moment? Als je weet dat hij dissidenten letterlijk het raam uitgooit of met polonium naar huis stuurt, dan durf je hem niet te zeggen dat de Oekraïners echt een fors eigen leger hebben opgebouwd.’
Om Europa stabiel te houden, moet de EU snel de zes landen van de westelijke Balkan lid maken. En Oekraïne zodra dat mogelijk is
Timmermans: ‘Het staat voor mij vast dat Oekraïne zo snel mogelijk bij de EU moet komen. En als Oekraïne lid wordt, kun je niet tegen de westelijke Balkan zeggen: jullie niet. Of tegen Moldavië. Maar een EU die zo uitbreidt, is niet meer de EU van vandaag. Zelfs al is er in Nederland consensus over de steun voor Oekraïne nu. Dan moeten we keuzes maken.
‘Er zijn een paar smaken. Of je gaat de integratie enorm verdiepen. Dat zou passen bij het beeld van hoe de Commissie Europa ziet, gebaseerd op de huidige verdragen. Maar ik acht het niet waarschijnlijk dat daarvoor veel draagvlak is onder de lidstaten en onder de bevolking.
‘Veel Europeanen zeggen al: “Ik woon in een EU met mensen die ik helemaal niet ken. Ik dacht dat die allemaal zoals wij zouden worden.” En aan de andere kant van het voormalige IJzeren Gordijn is het: “Oh, dat lidmaatschap van de EU, we moeten zó veel offers brengen. Ik dacht dat zodra de muur viel, er iemand een Mercedes zou komen brengen.”
‘De verwachtingen over en weer zijn niet uitgekomen. En dat leidt tot spanning. Ik wil dat we in het proces dat nu begint de discussie hebben over hoe de EU fundamenteel gaat veranderen. Je kunt in alternatieven denken. Europa in concentrische cirkels. Een Europa dat op bepaalde thema’s verder gaat en op andere thema’s niet. Maar hoe dan ook zal dat Europa meer interstatelijk dan intergouvernementeel zijn. Behalve op bepaalde onderdelen waar je misschien consensus hebt. Zoals veiligheid.
‘Als je het communautaire Europa wilt houden zoals het nu is, zal de rechtsstaat belangrijk blijven. Als je die ook laat verwateren, geef je de interne markt op. Dan geef je het instrument op dat voldoende economische groei genereert om ook voor je veiligheid te kunnen zorgen. Dus mijn pleidooi zou zijn: handhaaf daar in hemelsnaam wat we hebben bereikt, ga dat niet afbreken omwille van Oekraïne.
‘Met Oekraïne maken we stappen voorwaarts. In het kielzog daarvan, zie ik het ook op de Balkan vooruitgaan in de landen die bereid zijn om stappen te zetten. Albanië en Noord-Macedonië kunnen we niet eindeloos buiten de deur houden. Dat zal hopelijk ook een positief effect hebben op Servië. Er is geen stabiliteit op de Balkan denkbaar zonder dat je een manier vindt om Servië aan boord te houden. Het is de spil in het geheel.
‘In Servië zal er altijd een sterke pro-Russische emotie blijven. Net als in Bulgarije. We hebben natuurlijk ook met Kosovo een behoorlijk probleem. Het gedrag van de Kosovaarse regering is bepaald niet netjes, zeg ik voorzichtig. Daar zullen we dus ook druk moeten uitoefenen. Poetin heeft nu vrij spel in Servië en in Kosovo. Iedereen speelt daar. Turkije ook. De Saudi’s. Chinezen. Iedereen. Zolang wij onze achtertuin niet aanharken, blijft de Balkan een speeltuin voor de rest van de wereld.’
Je moet je als politicus ook het onvoorstelbare kunnen voorstellen.
Geopolitiek draait niet langer om fossiele energie, maar om de grondstoffen voor opwekking en opslag van duurzame energie
Timmermans: ‘Onze energiepolitiek is altijd gebaseerd geweest op extractie. Nu niet meer, want je kunt energie opwekken daar waar de zon en wind is, dus je bent niet meer afhankelijk van bepaalde delen in de wereld. Tegelijkertijd heb je wel grondstoffen nodig die je wel via extractie moet krijgen. Lithium bijvoorbeeld voor de batterijen van auto’s.
‘De grootste reserves zitten volgens mij in Argentinië en in Chili. Die hebben meer lithium en meer zon en wind dan ze zelf nodig hebben. En wij doen in Europa moeilijk over het Mercosurverdrag met vier landen in Zuid-Amerika. Okay, willen we dan dat Argentinië en Chili hun lithium aan China leveren? Of willen we een strategische relatie aangaan met Argentinië en Chili? Nou, ik weet het antwoord wel. Maar daarvoor moeten we dan wel een consensus bouwen in de EU.
‘Als we meer van hernieuwbare energie afhankelijk worden, hebben we ook grote batterijen nodig om baseload te creëren. We komen wat laat, maar we gaan wel de goede kant op. En op sommige gebieden lopen we voor. Groene waterstof bijvoorbeeld. En de technologie voor windturbines. Wie had vijf jaar geleden kunnen bedenken dat we nu turbines hebben die in hun eentje 15 megawatt stroom per uur kunnen leveren?
‘In Amerika gaat het helemaal hard. Daar heeft de overheid 1000 miljard dollar ter beschikking gesteld voor de energietransitie. Dat is alleen maar goed, want het leidt tot enorm veel innovatie en investeringen. Ik denk dat wij in Europa ook op een aantal terreinen industriepolitiek moeten voeren.
‘Wat we moeten voorkomen, is dat we het debacle met de zonnepanelen weer meemaken. Het was hier allemaal uitgedacht en vervolgens gingen de Chinezen er mee aan de haal. Bij elektrolyse, het maken van waterstof via elektriciteit, mag dat niet gebeuren.’
Ontkoppelen van China is onmogelijk
Timmermans: ‘Decoupling is ook niet wijs. Welk belang dienen we door alle banden met China te verbreken? Geen enkel. Niet economisch, niet politiek. Ik vind het opvallend dat je ook in Amerika niks meer hoort over decoupling. Maar wel, net als bij ons, over derisking. Ook daar zien ze in dat we de risico’s moeten verminderen, maar dat we met de Chinezen meer bereiken door in gesprek te blijven en door afhankelijkheden te handhaven.
‘Sinds de Tweede Wereldoorlog, zeker na de tweede helft van de jaren tachtig, waren de Amerikanen de dominerende wereldmacht. Dus mensen zoals ik, van begin zestig, die weten niet beter. Laat staan iedereen die jonger is. En nu is het: “Wacht even… China is er ook.” Je kunt ernaar kijken hoe je wilt, maar hun economie is niet veel kleiner dan die van het Westen. Zij kijken intussen verder dan alleen naar het binnenland. Kunnen we daarmee omgaan? De reflex in een deel van het Amerikaans denken is: “Nee, dat willen we niet. Dus we gaan dat wegdrukken.” Maar je ziet bij de Amerikanen langzaam het besef indalen dat ze het misschien niet willen, maar het toch gebeurt.’
De Europese Unie moet meer investeren in de economieën aan de oostelijke en zuidelijke flanken
Timmermans: ‘Stel je eens voor, dat wij samen met de Oekraïners van Oekraïne een enorm succes kunnen maken. Niet alleen economisch, maar ook maatschappelijk. Dat de mensen zich daar goed voelen, dat het goed gaat met de mensenrechten, dat corruptie wordt uitgebannen. Wat er in Oekraïne gebeurt, ziet iedereen in Rusland. En dan hoop ik dat er daar een beweging komt van: hé, dat willen wij ook.
‘Ik was laatst met mijn kinderen in de Letse hoofdstad Riga. Zij zagen jongeren zoals zij, gekleed zoals zij. Terwijl ik dat een wonder vind, omdat ik weet hoe het was, vinden zij dat doodnormaal. En dat kan in Oekraïne ook. Ik denk dat een succes maken van Oekraïne een van de weinige kansen is die we hebben om Rusland de andere kant op te duwen. In die zin is ook Europese integratie puur geopolitiek.
‘Met de landen aan de overkant van de Middellandse Zee, de zuidelijke flank, zoeken we economische samenwerking. Niet alleen om de bootjes te stoppen. Welnee. Het gaat om economische samenwerking. Omdat duidelijk is dat groene waterstof het goedkoopst zal worden geproduceerd daar waar heel veel zon en wind is. In landen als Turkije, Egypte, Tunesië en Marokko.
‘Ook duidelijk is dat je groene waterstof goedkoper transporteert via een pijpleiding dan met schepen. Dus trek je cirkels. Binnen welke cirkel wordt het dan het goedkoopst? Op het moment dat groene waterstof 1 of 2 euro per kilo kost, is het een competitieve brandstof. De pijpleidingen die nu worden aangelegd, zijn klaar voor waterstof.’
Klimaatverandering buiten onze grenzen bedreigt direct de veiligheid van Europa
Timmermans: ‘Van de twintig meest door klimaatverandering geraakte landen in de wereld, zijn er twaalf in gewapende conflicten verwikkeld. Die conflicten leiden ertoe dat mensen zich verplaatsen. Ze gaan aan de wandel. Waar ga je dan naar toe? Naar Europa. Dus klimaatverandering heeft een rechtstreeks verband met onze veiligheid.
‘Kijk naar Afghanistan. Los van de ellende die door de taliban wordt veroorzaakt. De Afghanen hebben te maken met temperaturen die ze nooit hebben meegemaakt. Dat leidt ertoe dat ze vluchten. Veel van de vluchtelingen die laatst helaas zo ellendig zijn verdronken in de Middellandse Zee, kwamen uit Pakistan. Waarom? Door overstromingen is eenderde van het land onbewoonbaar. Daar kan niks meer worden verbouwd. Die mensen gaan weg omdat ze niet van honger willen omkomen. Dat soort dingen zul je veel vaker gaan zien. Elk wetenschappelijk rapport is nog alarmistischer dan het vorige. Als de natuur niet zo belangrijk voor je is of je het wel lekker vindt dat het wat warmer wordt, kijk dan naar de veiligheidspolitieke kant van de zaak. Dan gaat het om oorlog. En die oorlog is niet ver weg.
‘De opwarming die er al is, zal tot problemen blijven leiden. Dus moeten we ons aanpassen. Een land als Pakistan zal moeten kijken hoe om te gaan met die waterstromen die ze niet hadden verwacht. Dat hebben wij in Nederland ook gedaan. Midden jaren negentig, na die overstromingen in mijn eigen provincie Limburg. Ik zie nog koningin Beatrix en premier Wim Kok op hun rubberen laarzen. Wij hebben toen gereageerd met “Ruimte voor de Rivier”.
‘Twee jaar geleden met die enorme regenval in de zomer vielen er tweehonderd doden in België en Duitsland. Maar nul in Nederland. Omdat we de rivieren de ruimte hebben gegeven. Dus je kunt je aanpassen. Maar ja, dat vergt wel massale investeringen.
‘Ook geo-engineering kán misschien helpen. Dat staat nog in de kinderschoenen. Maar wij moeten onderdeel zijn van die ontwikkeling. Ik geloof in vooruitgang. Voor 2030 hebben we machines die CO2 uit de lucht kunnen halen. Ik geloof ook in kernfusie. Het duurt misschien nog tot 2050 voordat dat commercieel kan. Maar als ons dat lukt, zijn de energieproblemen opgelost.
‘Wij mogen nooit onderschatten hoezeer de menselijke geest tot innovatie in staat is als die wordt bedreigd. Het enige wat we ons niet kunnen veroorloven, is wanhoop. Want wanhoop leidt tot verlamming en daar doe je niks mee. Dus de zorg is groot. Maar ons vermogen om ons eruit te ontwikkelen is ook groot.’
Door René van Rijckevorsel
Frans Timmermans (Maastricht, 1961) is als uitvoerend vicevoorzitter van de Europese Commissie belast met de Green Deal. Ook in 2014-2019 was hij vicevoorzitter. Daarvoor was hij onder meer minister en PvdA-Kamerlid.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
