Hij haalt uit naar de Europese Unie en wil Duitse grenspolitieagenten laten arresteren: de rechts-populist Slawomir Mentzen roert zich in de Poolse presidentscampagne. Wat is zijn plan? En kan hij nu zondag voldoende Polen overtuigen tijdens de eerste ronde van de presidentsverkiezingen? ‘De eenheid van Europa is in gevaar’, zegt een expert.
Op een bepaald moment tijdens de verkiezingscampagne staat Slawomir Mentzen voor een openbaar toilet in de Oost-Poolse stad Bialystok en drijft de spot met de twee toiletcabines die 430.000 zloty (ongeveer 100.000 euro) hebben gekost: ‘Met dit toilet zijn we in de 21e eeuw aangekomen’, zegt Mentzen, want men kan er nu tenminste contactloos betalen.
In Warschau werd zelfs een hightech-toilet geïnstalleerd voor 600.000 zloty: ‘Daarom hebben we lage belastingen nodig, zodat politici jullie geld niet aan onzin uitgeven.’ De video van zijn optreden, door hemzelf gepost op Instagram, bevat Mentzens kernboodschap: politici negeren de wil van het volk. Hij wil dat anders aanpakken, en daarom wil hij president worden.
Moeizame vooruitgang
Op zondag 18 mei kiest Polen een nieuw staatshoofd. Die verkiezing bepaalt mee het lot van de liberale regering in Warschau: in oktober 2023 slaagde huidig premier Donald Tusk erin om de nationaal-conservatieve partij Recht en Rechtvaardigheid (PiS) onder leiding van Jaroslaw Kaczynski van de macht te verdrijven, of toch gedeeltelijk.
Maar de liberaal Tusk kon slechts enkele van zijn plannen realiseren, want in het presidentieel paleis aan de statige Krakowskie Przedmiescie in Warschau zit nog altijd de conservatieve Andrzej Duda, en die heeft vetorecht.
Tusk boekt dus slechts moeizaam vooruitgang. Hij wilde het land na acht jaar PiS weer op een pro-Europese koers brengen en vooral de rechtsstaat herstellen. De benoeming van rechters moest worden hervormd en veel rechtbanken moesten worden ontdaan van onwettig benoemde PiS-aanhangers. President Duda blokkeerde waar hij kon. Maar na twee ambtstermijnen mag die niet opnieuw aantreden.
Poolse tv-omroep: Donald Tusk ontmantelt de propagandamachine
Toekomstige kingmaker
Tusks liberale partij Burgerplatform (PO) schuift de Europa-gezinde, vijf talen sprekende politicoloog Rafal Trzaskowski, momenteel burgemeester van Warschau, naar voren. Hij ligt stabiel op kop in de peilingen. Kaczynski’s partij steunt de conservatieve historicus Karol Nawrocki. Die tweestrijd is de Polen goed bekend. Al twintig jaar staan deze twee kampen tegenover elkaar. In de twee kandidaten zien veel Polen slechts ‘avatars’ van Tusk en Kaczynski, aldus een krant. In tijden van oorlog in buurland Oekraïne en stijgende prijzen groeit de onvrede, en dat is de voedingsbodem die de populist Mentzen bewerkt.
In de peilingen staat hij op een respectabele derde plaats, maar de kans dat hij president wordt, is verwaarloosbaar. Toch verstevigt hij zijn positie, wat hem bij de volgende parlementsverkiezingen over twee jaar in staat zou kunnen stellen om als kingmaker op te treden voor Kaczynski. Polen zou dan opnieuw een nationalistische regering kunnen krijgen: ‘De eenheid van Europa is in gevaar’, waarschuwt professor Barbara Brodzinska-Mirowska van de Nicolaus Copernicus-universiteit in Torun.
Tienduizenden Polen komen in Warschau op straat voor nationalistische mars
Volbloed conservatief
Op een woensdag in april stapt Slawomir Mentzen onder het geluid van een scheurende gitaar op het podium in een andere stad, op het marktplein van Wroclaw. Hij houdt een telefoon omhoog en draait zich filmend om zijn as. De video staat enkele minuten later op Instagram. Hij heeft al meer dan 300 optredens achter de rug, maar zijn campagne speelt zich vooral af op sociale media. Zijn aanhang bestaat uit jonge mensen. Als alleen Poolse mannen onder de 40 zouden mogen stemmen, zou hij volgens de peilingen veel dichter bij het presidentschap staan.
Een welvarende stad als Wroclaw is moeilijk terrein voor Mentzen. Toch verdringen zich hier duizenden mensen voor de spreker, velen met een hoodie, slechts een enkele oudere met een rood-witte vlag. De menigte scandeert zijn voornaam: Sla-wo-mir!
‘Mij stoort het niet als het wat warmer is.’
De president in Polen heeft wel vetorecht, maar nauwelijks macht om beleid te maken. De campagne draait daarom minder om concrete programma’s en meer om de grote lijnen. Wat voor Polen willen we zijn? Pro-Europees, verbonden met de buren, een regionale macht? Of conservatief, isolationistisch, gericht op traditioneel Pools zijn?
Mentzen weet precies waar hij staat in dit richtingenconflict: zonder voorbereide tekst voor zich begint hij aan een monoloog over zijn rechts-nationalistische wereldbeeld. Eerst haalt hij uit naar de ‘opa’s’ Tusk en Kaczynski. Zij zouden Polen uitgeleverd hebben aan de EU, die hen nu gebruiken oplegt die ‘ons’ vreemd zijn, zoals tolerantie tegenover seksuele minderheden: ‘Ik ken maar twee geslachten’, zegt Mentzen.
Vervolgens komt de Green Deal van EU-Commissievoorzitter Ursula von der Leyen aan bod: die zou Poolse boeren ruïneren, het land vol zetten met windmolens en energie duurder maken. ‘En ze willen ons zelfs voorschrijven met welke auto we mogen rijden.’ Volgens Mentzen moet elke Pool statistisch gezien de komende jaren honderdduizenden zloty aan belastingen betalen om de gemiddelde temperatuur met één graad te verlagen. ‘Willen jullie dat? Mij stoort het niet als het wat warmer is.’
Europa als vijand
Brussel zou zich het best bezighouden met migranten uit Azië en Afrika, die volgens Mentzen massaal naar Polen komen. ‘Ik wil dat Poolse vrouwen veilig zijn’, zegt hij. Tusk zou zelfs de Duitsers hebben toegestaan om buitenlanders in Polen af te zetten. Volgens het Verdrag van Dublin mag Duitsland vluchtelingen terugsturen naar buurlanden als ze daar de EU zijn binnengekomen en geregistreerd. Daar wil Mentzen niet van weten: ‘Wij sturen ze terug – en arresteren de Duitse politieagenten.’
Sinds de Russische aanval op Oekraïne in 2022 heeft Polen meer dan een miljoen Oekraïense vluchtelingen opgenomen. Experts hebben berekend dat de meesten werken en de economie helpen. Maar volgens Mentzen doen ze vooral de wachtkamers van Poolse dokters vollopen. Hij spreekt zich niet expliciet uit tegen hulp aan Oekraïne, maar zegt dat Polen ‘niet in de oorlog meegesleept mag worden’. Hij verzet zich er ook nadrukkelijk tegen om Poolse soldaten als vredesmacht naar Oekraïne te sturen – iets wat op dit moment sowieso niemand eist. Mentzen gebruikt de oorlog in Oekraïne om zich te profileren als taboedoorbreker: iemand die zegt waar het op staat.
Dat slaat vooral aan bij jonge mannen op het platteland of in kleine steden, zegt Brodzinska-Mirowska. ‘Die mensen voelen zich verloren, bedreigd door Oekraïense concurrentie op de arbeidsmarkt, afgewezen door jonge vrouwen en in de steek gelaten.’ Vrouwen zijn ook in Polen steeds beter opgeleid en verhuizen vaker naar steden voor werk. De stijgende kosten – vooral voor huisvesting – leiden bij veel mannen tot een gevoel van verlamming: ze denken niet genoeg te verdienen om een gezin te starten. Ze voldoen niet langer aan het traditionele familiebeeld waarin ze zijn opgevoed.
Mentzen gebruikt de oorlog in Oekraïne om zich te profileren als taboedoorbreker: iemand die zegt waar het op staat.
Selfmade-imago
Mentzen scoort ook bij jonge vrouwen, deels vanwege zijn anti-Oekraïense uitlatingen. Niet alle Poolse vrouwen zijn liberaal, velen vrezen concurrentie op de huwelijksmarkt door vrouwen uit Oekraïne.
In Wroclaw komt Mentzen uiteindelijk weer terug op de dure toiletten. Hij verdenkt de overheid ervan aan vriendjespolitiek te doen ten gunste van ‘de bovenlaag’. Veel mensen ervaren de staat, zelfs meer dan 30 jaar na de val van het communisme, nog altijd als inefficiënt, zegt Brodzinska-Mirowska. ‘En als de overheid toch niet helpt, moet iedereen maar voor zichzelf zorgen’, zo luidt ongeveer Mentzens conclusie.
Mentzen is voorstander van het privatiseren van de gezondheidszorg en ook het hoger onderwijs moet volgens hem niet langer gratis zijn. Doe het zelf, wacht niet op ‘de politici’, is de boodschap. En dat werkt spreekt velen aan. Hij cultiveert zijn imago als selfmade man: hij studeerde economie, behaalde een doctoraat en is naar eigen zeggen behoorlijk vermogend. Hij runt een succesvolle belastingadviespraktijk in Torun en een goed draaiende brouwerij, Browar Mentzen.
Discountversie
Naast niet-stemmers en jonge kiezers zal Mentzen vooral scoren bij het electoraat van Kaczynski. Diens kandidaat Karol Nawrocki kende een moeilijke start. Hij werd in conservatieve kringen gezien als een buitenstaander, kleurloos en onhandig. Dat Kaczynski hem nomineerde, stootte PiS-veteranen tegen de borst. Inmiddels heeft hij zich opgewerkt in de peilingen. Hij profileert zich als viriel: in filmpjes zien we hem in de fitness, waar hij pull-ups doet en met halters in de weer is. Als jongere bokste hij en maakte hij deel uit van de hooliganscene van Gdansk.
Zijn standpunten zijn dezelfde als die van Mentzen: migranten overspoelen Polen, er zijn alleen man en vrouw, de EU-klimaatpolitiek ruïneert het land, Duitse bedrijven roven de Poolse middenklasse leeg.
Maar Mentzen serveert zijn boodschap zonder het ietwat oubollige ideologische sausje. Hij levert goedkope oplossingen zonder heldenverhalen of het narratief van het eeuwige lijden: belastingen omlaag, buitenlanders eruit, milieubescherming afschaffen, abortus verbieden! Mentzen is zelfs onder de populisten nog de goedkoopste: een soort discountversie van het rechts-populisme.
Hij weet zich goed te presenteren, verschijnt altijd in pak, spreekt verzorgd, vaak ironisch, zelden fanatiek. Maar hoe je slogans omzet in politiek beleid, weet hij nauwelijks. En toch zit hij voor het als extreemrechts beschouwde partijverbond Konfederacj’ in de Sejm, het Poolse parlement. Belangrijke parlementaire initiatieven zijn er niet van hem bekend.
Na campagnetoespraken vlucht Mentzen vaak op een elektrische step weg van journalisten.
In debatten slaat hij tot nu toe geen goed figuur. Na campagnetoespraken vlucht hij vaak op een elektrische step weg van journalisten. In de peilingen gaat hij de laatste tijd licht achteruit. Dat hij, zoals sommigen vrezen, in de tweede ronde tegenover de Warschause burgemeester en favoriet Trzaskowski komt te staan, lijkt momenteel onwaarschijnlijk.
Maar Mentzen is pas 38. Sommige waarnemers vermoeden dat een nederlaag van PiS-kandidaat Nawrocki op termijn in zijn voordeel zou kunnen spelen: partijleider Kaczynski zou aan politieke invloed inboeten als zijn kandidaat verliest. En dat opent de weg voor jongeren binnen de partij – mensen als de ambitieuze Przemyslaw Czarnek, die minder moeite hebben met een alliantie met Mentzen en diens Konfederacja. Volgens Brodzinska-Mirowska zouden PiS en Konfederacja op middellange termijn kunnen samenwerken: PiS zou dan de traditionele, oudere kiezers behouden terwijl Mentzen de jongeren aan zich bindt.
Tusks verkiezingszege van oktober 2023 was vooral tactisch: hij won niet omdat hij massaal kiezers van PiS wist af te snoepen, maar omdat hij een coalitiepartner had en PiS niet. Dat zou snel kunnen veranderen.
Poolse blik op Oekraïne: ‘Een eigen Europees leger vraagt tijd. En die hebben we niet’
