Poolse tv-omroep: Donald Tusk ontmantelt de propagandamachine

Acht jaar lang was Telewizja Polska het propagandakanaal van de Poolse radicaal-rechtse partij Recht & Rechtvaardigheid. Sinds de regeringswissel vorig najaar brengt de zender weer neutraal nieuws. Maar er komt ook kritiek.

Zo’n halfuurtje voor het begin van de live-uitzending Oko Na Świat (‘Blik op de wereld’) is Ernest Zozuń (56) merkelijk gestresseerd. Hij geeft zichzelf nog een peptalk en begint aan enkele grondige stemoefeningen. Er hangt spanning, en met reden: Zozuń is een van de crisis- en buitenlandreporters van Polen en maakt die avond na vier jaar zijn comeback bij Telewizja Polska (TVP).

In 2020 werd Zozuń officieel ontslagen bij de Poolse publieke omroep TVP. Het was de laatste slag in een strijd die jaar na jaar steeds feller was geworden. Aan de ene kant stond journalist Zozuń, aan de andere het bestuur van de omroep, aangevoerd door de nationaal-conservatieve partij Recht & Rechtvaardigheid (PiS).

Na de overwinning van Jaroslaw Kaczyński (Recht & Rechtvaardigheid) in 2015 begon de partij de openbare omroep beetje bij beetje om te vormen tot de propagandamachine van de regering. Tegenstanders werden afgeschilderd als verraders en spionnen voor Rusland en Duitsland. Protesten tegen de regering werden als haatmarsen bestempeld, eigen schandalen werden doodgezwegen.

Torenhoge lonen

Om die transformatie vlot te kunnen doorvoeren, stelde Recht & Rechtvaardigheid een jonge, onervaren reporter aan als chef en werden er promoties uitgedeeld aan journalisten die geen belangrijke rol speelden op de redactie.

Die nieuwe generatie journalisten werd rijkelijk betaald. Recent lekte uit dat de nieuwsredacteur van TVP in 2023 meer dan 350.000 euro verdiende, voor zijn assistent ging het om meer dan 92.000 euro. Naar Poolse normen zijn dat torenhoge lonen.

Ondertussen werden ervaren reporters als Zozuń, die decennialang onder verschillende regeringen voor de openbare omroep hadden gewerkt, onbekwaam bevonden.

In het geval van Zozuń kwam het ontslag in schijfjes. Eerst werd zijn zendtijd steeds meer ingekort, daarna werd hij overgeplaatst naar het radioarchief. De man hield er ernstige depressies aan over. Volgens hem was zijn uitgesproken mening over de gang van zaken de reden voor de professionele sabotage en het uiteindelijke ontslag. Als lid van de vakbond bij de omroep had hij de politieke vooringenomenheid van de TVP-leiding meermaals bekritiseerd.

De comeback

De comeback zou voor Zozuń als een overwinning moeten aanvoelen. ‘Ik ben journalist uit overtuiging’, zegt hij. ‘Ik zou nooit een ander beroep willen uitoefenen. Vandaag kan niemand mij verwijten dat ik mijn beroep verraden heb. Daaruit haal ik de meeste voldoening.’

De heropbouw van TVP, Polskie Radio en het persbureau PAP rust nu op de schouders van de journalisten die de laatste jaren hebben geweigerd om zich te schikken naar de eisen van de politiek. Na de parlementsverkiezingen van vorig jaar nam de nieuwe liberale regering onder leiding van Donald Tusk drastische maatregelen om de openbare omroep los te maken van Recht & Rechtvaardigheid. In de TVP-studio heerst een pioniersstemming.

Die nieuwe start vereist veel improvisatie. De hoofdingang van de studio werd geblokkeerd, politie houdt er de wacht. Om binnen te kunnen, moet je via de parkeerplaats door de achterdeur en zo voorbij een reeks controles. Die beveiliging is sinds 20 december 2023 van kracht. Toen drongen PiS-politici en hun aanhangers de TVP-studio in van Warschau binnen. Ze hielden de state of the art studio’s wekenlang bezet, tot 13 januari.

‘Neutraal maar saai’

Daarom besloot het nieuwe team te werken vanuit de omroepgebouwen in de Warschause wijk Mokotów. Die zijn minder goed uitgerust en minder centraal gelegen, maar bieden meer veiligheid in deze woelige periode.

Hoe uitdagend de nieuwe technische omstandigheden zijn, blijkt uit het avondjournaal, 19:30. De voorganger ervan, Wiadomości, had de reputatie het beleid van PiS toe te juichen en de oppositie in een slecht daglicht te plaatsen. Alleen: Wiadomości was visueel een hypermoderne productie, 19:30 lijkt een museum. De controlekamer is zo klein dat er amper plaats is voor alle technici. De apparatuur is verouderd, special effects zijn nauwelijks mogelijk.

19:30 krijgt kritiek: ja, de uitzending is politiek neutraal maar ze is wel te saai. Pawel Pluska vat dat eerder op als een compliment. Hij is de baas van het nieuwe journaal. Hiervoor werkte hij 22 jaar lang voor de privézender TVN.

‘De openbare omroep moet de kijkers niet zeggen wat ze moeten denken’, zegt Pluska. ‘Ze moet het publiek verschillende opvattingen tonen en de mensen zelf hun mening laten vormen. Ik ben liever saai dan dat ik bijdraag aan manipulatie, zoals onze voorgangers.’

PiS-gezind doelpubliek

Volgens Pluska woont het doelpubliek van de omroep in dorpen en kleine stadjes, waar TVP vaak de enige zender is die bekeken wordt. Uitgerekend die mensen zijn het kiespubliek van Recht & Rechtvaardigheid. Ze zijn al jarenlang gewend aan de politiek gekleurde berichtgeving, en zijn nog niet overtuigd van de evenwichtiger aanpak. Alleen al in januari verloor het avondjournaal van TVP 600.000 kijkers, als je de cijfers van 19:30 met die van Wiadomości vergelijkt.

Volgens Pawel Maranowski, socioloog aan de privéuniversiteit Collegium Civitas, is het mogelijk dat PiS-stemmers van gedachte zullen veranderen als er partijschandalen worden blootgelegd. Maar als dat gebeurt, wordt het een langzaam proces.

‘Veel van die mensen zijn gepensioneerden die moeilijk toegang tot het internet hebben en alleen de openbare omroep als informatiebron gebruiken’, zegt Maranowski. ‘Recht & Rechtvaardigheid heeft daar jarenlang misbruik van gemaakt.’

Scherpe kritiek

De dalende kijkcijfers zijn niet het enige probleem waar het nieuwe TVP-bestuur mee kampt. Om de openbare omroep los te maken van de controle van Recht & Rechtvaardigheid heeft de regering-Tusk drastische en omstreden maatregelen genomen. Daarbij werd de Poolse mediaraad, die door de grondwet ondersteund wordt, genegeerd. In enkele dagen tijd werden alle medewerkers die banden hadden met Recht & Rechtvaardigheid de deur gewezen.

De regering zegt binnen de wet te hebben gehandeld. Een voorzichtiger aanpak zou hebben betekend dat de nieuwe regering de agressieve anti-Tuskverhalen van de oude TVP langer had moeten verdragen.

‘Het moet ons zorgen baren als de regering zegt dat ze vanwege hogere motieven handelt. Vooral als het een excuus is om in te gaan tegen de grondwet’, zegt Konrad Siemaszko, raadsman van de Helsinki Foundation for Human Rights. Die Poolse ngo was altijd zeer kritisch over de afbouw van de rechtsstaat onder Recht & Rechtvaardigheid. Nu kijkt de organisatie met argusogen naar de nieuwe regering.

Siemaszko: ‘Het was ongetwijfeld nodig om de aanhoudende haatverspreiding een halt toe te roepen. Maar de manier waarop heeft de deur geopend voor toekomstige regeringen om net zo onorthodox te handelen. De openbare omroep zal élke keer een politiek doelwit zijn. Zo zal het niet lukken om de rechtsstaat te herstellen.’

In het TVP-gebouw in Mokotów zeggen de journalisten dat ze in de eerste plaats hun beroep op een eerlijke, authentieke manier willen uitoefenen. Hun grootste test moet nog komen wanneer het niet langer een kwestie is van PiS met de vinger te wijzen, maar de regering-Tusk in haar eerste schandaal terechtkomt.