De Europese politicus Frans Timmermans ruikt zijn kans om in Nederland weer aan de macht te komen. Aan Der Spiegel vertelt de leider van een nieuwe linkse alliantie hoe hij rechts-populisten wil verslaan en het idee van Europa tegen zijn vijanden wil verdedigen. ‘Onze grootste uitdaging is om de mensen weer hoop te geven.’
Frans Timmermans, 64, maakt zich op voor de vervroegde parlementsverkiezingen in oktober in Nederland. De leden van zijn Partij van de Arbeid (PvdA) hebben zojuist besloten om daarvoor een linkse alliantie aan te gaan met GroenLinks.
De alliantie komt in de peilingen vlak na Geert Wilders en zijn Partij voor de Vrijheid (PVV). Nadat Wilders begin juni de rechtse coalitieregering in Den Haag ten val had gebracht, is het versnipperde partijlandschap in het land aan het herschikken.
De sociaaldemocraat Timmermans wil de volgende premier van het land worden. Daarvoor heeft hij in 2023 zijn functie als vicevoorzitter en klimaatcommissaris van de Europese Commissie in Brussel neergelegd. In zijn kantoor in het parlement staan 40 kleine gele figuurtjes met een kaal hoofd en grote ogen – een cadeau van een partijgenoot.
Timmermans had ooit de aanhangers van rechts-populist Geert Wilders vergeleken met Minions, de onderdanige helpers uit een animatiefilm. Maar hij heeft zich voorgenomen om Wilders niet meer te beledigen, dat is niet zijn stijl.
‘Geert Wilders is nog lang niet weg uit de Nederlandse politiek’
Toen Geert Wilders anderhalf jaar geleden de verkiezingen won in het zogenaamd zo relaxte en tolerante Nederland, waren velen geschokt. U ook?
Frans Timmermans: We worstelen met dezelfde uitdagingen als onze Europese buren. Radicaal rechts bouwt een netwerk op dat landsgrenzen overschrijdt. Wilders heeft nauwe banden met AfD in Duitsland en met Marine Le Pen in Frankrijk. Afhankelijk van de situatie neigt ongeveer 20 procent van de bevolking naar radicaal of extreem rechts. Nederland vormt daarop geen uitzondering.
Is de strijd tegen Wilders uw belangrijkste doel?
Timmermans: Mijn belangrijkste doel is om dit land weer vooruit te helpen. Radicaal rechts is goed in het doen van de meest ongelooflijke beloften en deze vervolgens niet nakomen. Dat is precies wat hier is gebeurd. De rechtse regering heeft elf maanden standgehouden. In die tijd is er absoluut niets bereikt, de coalitiepartners hebben alleen maar met elkaar gevochten. Het vertrouwen in de politiek is nog nooit zo laag geweest.
Zowel de Duitse bondskanselier Friedrich Merz als de Franse president Emmanuel Macron hebben in hun verkiezingscampagnes beweerd dat de ondergang van de democratie nabij is als zij niet worden gekozen. Bent u het daarmee eens?
Timmermans: Ik houd niet van deze apocalyptische houding. Ik wil kiezers overtuigen omdat ik plannen en ideeën heb voor onze toekomst, niet omdat ik geloof dat de democratie op het punt staat ten onder te gaan. Onze grootste uitdaging is om de mensen weer hoop te geven. Radicaal rechts vindt zijn voedingsbodem bij mensen die zich genegeerd voelen en geloven dat alles steeds slechter wordt. We moeten mensen het gevoel ontnemen dat alleen radicalen nog voor hen spreken.
‘De rechtse regering heeft in de elf maanden van haar bestaan helemaal niets bereikt. Het vertrouwen in de politiek is nog nooit zo laag geweest.’
De rechtse coalitie had ‘het strengste asielbeleid ooit’ beloofd. Wat stelt u daar tegenover?
Timmermans: Migratie heeft altijd bestaan. Het is geen wenselijk doel om onze grenzen voor alle immigranten te sluiten. Maar we moeten migratie wel controleren. Dat houdt onder meer in dat de buitengrenzen van de EU streng worden bewaakt, dat er terugnameovereenkomsten met derde landen worden gesloten en dat de nieuwkomers eerlijk worden verdeeld, ook binnen Nederland. We moeten ook meer praten over arbeidsmigratie, want dat is in cijfers een nog grotere uitdaging dan asiel.
In Nederland lijkt de verkiezingscampagne los te barsten: ‘De VVD maakt exact dezelfde fout als vorige keer’
In de laatste verkiezingscampagne zei Wilders tegen de kiezers: jullie zullen het beter krijgen als de buitenlanders weg zijn. Hij gebruikte een immigratie-vijandige retoriek om te praten over de verdeling van welvaart en woonruimte en over medische zorg. Waarom slaagt de Europese linkse politiek er niet in om gehoord te worden op terreinen die eigenlijk haar speerpunten zijn?
Timmermans: Ik denk dat veel mensen inmiddels inzien dat radicaal rechts niet geïnteresseerd is in inkomensvraagstukken of kosten van levensonderhoud – het concentreert zich uitsluitend op immigratie. Wie asielzoekers verantwoordelijk stelt voor alles, van woningnood tot slechte gezondheidszorg, misleidt de kiezers. Er zijn andere maatregelen nodig, een rechtvaardige inkomensverdeling is er een van.
Uw partij heeft een week geleden besloten om te fuseren met de Nederlandse Groenen. Neemt u afscheid van de klassieke sociaaldemocratie?
Timmermans: In deze partijfusie brengen we verschillende stromingen samen, van christelijk-sociale tot radicaal-socialistische bewegingen. Ik beschouw dat als een logische ontwikkeling. Als de staat niet actief werkt aan de transformatie naar een duurzamere samenleving, betalen degenen die toch al in de zwakste positie verkeren de prijs. Een tegenstelling creëren tussen groen en rood, tussen ecologisch en sociaal-democratisch, gaat voorbij aan de realiteit. Een rechtvaardige toekomst heeft de energietransitie en een duurzame economie nodig.
Frans Timmermans en Petra De Sutter: ‘Het is onze heilige plicht om een linkse tegenmacht te vormen’
In Frankrijk is de samenvoeging van alle linkse en groene krachten op de kieslijsten al langer een realiteit. Is links-populisme het antwoord op de opmars van rechts-populisme?
Timmermans: We worden zeker geen radicaal linkse beweging. Het is een sterk signaal in een tijd van zoveel verdeeldheid als we zeggen: ja, we hebben interne meningsverschillen, maar die zijn veel kleiner dan die met rechts. We moeten samenwerken om een echt alternatief voor rechts beleid te bieden.
‘Ik wil me niet aansluiten bij deze vruchteloze emotionalisering. Mensen moeten voelen dat politiek echt iets kan veranderen.’
Mensen lijken vooral om emotionele redenen voor rechts te kiezen. Jullie willen een linkse partij van de rede zijn. Maar heeft de rede een kans tegen emoties?
Timmermans: Je mag de emotionele kracht van rechts niet onderschatten. Maar als het alleen nog maar om gevoelens gaat en niet meer om daadwerkelijk uitvoerbare oplossingen, wordt de ontevredenheid over de politiek en de democratie steeds groter. Ik wil me niet aansluiten bij deze zinloze emotionalisering. Mensen moeten voelen dat politiek echt iets kan veranderen. Om dat te bereiken, moeten we minder beloven en meer waarmaken.
In Polen heeft de rechtse partij zojuist de presidentsverkiezingen gewonnen – met een campagne die vooral draaide om nationalistische en patriottische gevoelens.
Timmermans: De rechtse partij heeft in Polen met een minimale voorsprong gewonnen. In alle Europese landen is er een deel van de samenleving dat zich volledig van het midden heeft afgekeerd en bewust voor radicaal rechts heeft gekozen. Dat heeft te maken met de recente crises, met covid, met de oorlog in Oekraïne en met het daaruit voortvloeiende gevoel van controleverlies. We moeten laten zien dat er nog dromen zijn die kunnen worden verwezenlijkt, terwijl rechts de mensen alleen maar aan hun angsten ketent. Die angst verhindert solidariteit, mensen vechten tegen elkaar langs etnische lijnen in plaats van samen te strijden voor hun rechten.
Hoe geschikt bent u persoonlijk om kiezers terug te winnen? U spreekt veel talen, u bent opgeleid als diplomaat, u hebt veel in het buitenland gewoond en gewerkt… Niet bepaald het cv van de gemiddelde Nederlander.
Timmermans: U wilt dus weten of de rechtse framing van zogenaamd elitaire elite versus de ‘gewone mensen’ werkt. En ja, in het begin werkte het. De aanname was: ‘Die vent komt terug uit Brussel om premier te worden. En als dat niet lukt, is hij meteen weer weg.’ Maar nu merken de mensen dat ik doe wat ik heb beloofd. Ik blijf.
U hebt in interviews meerdere keren gezegd dat u verrast bent door de brutaliteit waarmee de politiek in Nederland tegenwoordig wordt bedreven. Werkt men in Brussel in een beschermde omgeving?
Timmermans: Ik vergelijk de politiek in Den Haag niet met Brussel, maar met de situatie in Nederland tien jaar geleden, toen ik hier minister van Buitenlandse Zaken was. De manier waarop politiek wordt bedreven is veranderd, je wordt veel vaker persoonlijk aangevallen dan vroeger. In het begin maakte ik de fout om terug te slaan. Daar voelde ik me erg ongemakkelijk bij. Sinds ik de persoonlijke aanvallen van me af laat glijden, gaat het veel beter met me.
U zegt dat u vertrouwen en optimisme wilt verspreiden. Hoe wilt u dat doen, gezien de aanhoudende oorlog in Oekraïne, de crisis in het Midden-Oosten, de opwarming van de aarde en het beleid van Donald Trump?
Timmermans: Deze vraag is zowel voor de omgang met Rusland als voor de klimaatcrisis van cruciaal belang. Hoe beschrijven we een dreiging in haar omvang zonder dat mensen ontmoedigd raken en zich liever onder de tafel verstoppen in plaats van de problemen aan te pakken? De agressieve expansiebeleid van Vladimir Poetin vormt een reëel gevaar voor Europa. Maar als we besluiten om samen te investeren in onze Europese defensie, kunnen we sterk genoeg worden om Poetin af te schrikken van een aanval. Bovendien versterkt het ons zelfvertrouwen als we samenwerken en ons niet door een dictator laten voorschrijven hoe we moeten leven. Dat is juist nu een belangrijke boodschap, want door het beleid van Donald Trump kunnen we er niet meer op vertrouwen dat de Amerikanen ons rugdekking geven.
Ik ben er vast van overtuigd dat beide mogelijk zijn. Het waarborgen van onze vrijheid en veiligheid en tegelijkertijd fors investeren in onze toekomst, bijvoorbeeld in de energietransitie. De crises van de afgelopen jaren hebben ons geleerd dat we anders moeten kijken naar staatsschulden en begrotingstekorten. Bezuinigen kan niet langer het hoogste doel zijn. Als zelfs een door de CDU geleide regering in Duitsland besluit honderden miljarden uit te trekken voor defensie en economische stimulering, dan kunnen wij in Nederland ook zo’n stap zetten.
‘Momenteel geven we bijna driekwart van onze defensie-uitgaven buiten Europa uit. Als we dat veranderen, is dat een enorme kans.’
Hoopt u dat de dreiging van Rusland Nederland ertoe zal brengen af te stappen van zijn bezuinigingsbeleid?
Timmermans: Denemarken is een interessant voorbeeld van hoe een land van een eurosceptische houding tot de overtuiging is gekomen: wacht even, dit is een existentiële bedreiging voor onze waarden. We hebben Europa nodig. We moeten in Europa investeren. En ik denk dat dit gevoel wijdverbreid is in de hele Europese Unie. Momenteel geven we bijna driekwart van onze defensie-uitgaven buiten Europa uit. Als we dat veranderen, is dat een enorme kans.
Deze ideeën veronderstellen Europese eensgezindheid. Maar toen Israël Iran aanviel, zei Macron in Parijs dat een regimewisseling door middel van bommen nooit zou werken. Tegelijkertijd beweerde Friedrich Merz dat Israël ‘het vuile werk voor ons opknapt’.
Timmermans: Ik denk dat de Europeanen het erover eens zijn dat we conflicten niet met bommen mogen oplossen. We mogen onze diplomatieke kracht nooit onderschatten. We moeten terug naar de onderhandelingstafel.
U zegt dus dat de EU sterk is, ook al lijkt dat niet zo?
Timmermans: Nee. Ik zeg dat de grond onder onze voeten verschuift met een snelheid en heftigheid die ik nog nooit heb meegemaakt. Het hele concept van de internationale orde is gebaseerd op het feit dat iedereen zich ten minste gedeeltelijk aan wetten en verdragen houdt. Nu verschuift dat naar een principe van macht: hoe sterker je bent, hoe meer je telt. De groten beslissen en de kleinen moeten het maar slikken. Dat is precies het tegenovergestelde van het grondbeginsel van de Europese Unie. De EU functioneert alleen als ook Duitsland als grootste land zegt: ik respecteer het recht, ook al moet ik daarvoor compromissen sluiten ten gunste van kleinere landen. Als we afstappen van deze houding, zal elk land in Europa weer angstig naar zijn buren kijken. Dat hebben we al eens meegemaakt en ik denk dat er in onze leidende landen, of dat nu Polen, Duitsland of Frankrijk is, een sterk besef bestaat dat we dit verleden nooit mogen herhalen. De kleinere landen, of dat nu Nederland is of de Baltische staten, moeten erop kunnen vertrouwen dat het recht voor iedereen geldt.
Kleine landen profiteren ervan als niet het recht van de sterkste geldt. Waarom heeft Wilders, die voor het recht van de sterkste staat, dan de laatste verkiezingen gewonnen?
Timmermans: Omdat radicaal rechts er zeer bedreven in is geweest om immigranten tot zondebok voor alle problemen te maken. We moeten laten zien dat we problemen samen kunnen oplossen, hoe groot ze ook zijn. Als we blijven toestaan dat een deel van onze bevolking anderen tot zondebok maakt, blijft er alleen maar verlamming over. Dit land is nu al twee jaar verlamd. Door Wilders.
Maakt u daarmee niet de kiezers van Wilders tot zondebok?
Timmermans: Zodra ik Wilders bekritiseer, krijg ik te horen dat ik zijn kiezers aanval. Maar als ik op mijn beurt in de harde kern word aangevallen, maakt niemand zich zorgen om mijn kiezers. Zijn sommige kiezers dus gelijker dan andere, om Orwell te citeren? Ik denk het niet. Als mensen op Wilders hebben gestemd, was dat hun soevereine recht. Maar daar hoort ook bij dat men erkent wat hun keuze heeft veroorzaakt: volledige verlamming. Geen van de problemen die Wilders moest oplossen, is opgelost. Laten we een rationeel debat voeren over wat hij heeft beloofd – en wat hij daadwerkelijk heeft gerealiseerd. Misschien opent dat dan ook de ogen van sommigen.
© Der Spiegel
