‘Deze oorlog maakte Warschau, Vilnius en Praag voorgoed tot het centrum van Europa’

‘We moeten de EU-kandidatuur van Oekraïne ernstig nemen’, schrijft Alex Van Steenbergen over de assertiviteit van de oostelijke EU-lidstaten in de huidige crisis. ‘Blijven praten over Oost-Europa, of – godbetert – het ‘Oostblok’ is onszelf voorliegen.’

Volgens de Oekraïnse ambassadeur zag Christian Lindner, Duits minister van Financiën, het praktisch nut van sancties en wapenleveringen niet in. Die gaf te kennen dat de Russen snel een nieuwe regering in Kyiv zouden installeren. “Jullie hebben maar een paar uur.”, zou de minister hebben gezegd.

Als dit klopt kan Lindner kan zich troosten: hij was niet de enige in het Westen die de situatie niet correct inschatte. Dat heeft niet alleen te maken met fouten van inlichtingdiensten. We zien een heel wereldbeeld in elkaar klappen. We droegen een vastgeroest mentaal schema met ons mee: Rusland is sterk, het Westen is in de EU toonaangevend en alles daartussen, het oude Oostblok, heeft maar te volgen.

En toen viel Rusland Oekraïne binnen.

Vladimir Poetins reputatie was het eerste slachtoffer van zijn oorlog. We dichtten de man tot 24 februari bijna bovenmenselijke vermogens toe. Tot bleek dat zijn paracommando’s weinig meer kunnen dan paraderen op het Rode Plein. Zijn oorlogskas, opgeborgen in de kluizen van zijn tegenstanders, is zo nuttig als de botox in zijn wangen.

Ook Frankrijk en Duitsland komen niet zonder kleerscheuren uit de crisis. Als de definitie van macht de capaciteit is de gang van zaken in jouw richting om te buigen, mogen Parijs en Berlijn zich ernstige vragen beginnen stellen. De Franse president kon praten over zijn Europees veiligheidspact zoveel hij wil, weinig spelers van belang leken onder de indruk. Zou het kunnen dat la France a dit son dernier mot?

Dat onvermogen stak af tegen de verrassende assertiviteit van de oostelijke EU-lidstaten. Zij schatten de motieven van Poetin goed in, en handelden ernaar. Terwijl Duitsland nog in de knoop lag over het zenden van helmen, maakte het kleine Estland al dat Oekraïense soldaten met Javelins konden oefenen.

We herzien best hoe we over landen als Polen en Oekraïne denken. Blijven praten over Oost-Europa, of – godbetert – het ‘Oostblok’ is onszelf voorliegen. Deze oorlog maakte Warschau, Vilnius en Praag voorgoed tot het centrum van Europa. Dat zal even wennen zijn. Het idee van het Oosten als junior partner zit diep, want het werd jarenlang gecultiveerd in het publiek discours.

In Nederland spande Geert Wilders met zijn ‘meldpunt Oost-Europeanen’ de kroon, maar ook meer respectabele stemmen lieten zich niet onbetuigd. In Frankrijk was er de paniek over le plombier polonais en in debatten op Europees niveau maakte de lelijke term ‘sociale dumping’ opgeld. Jaren later, in de context van Brexit of van Litouwse vrachtwagenchauffeurs, bleven we het beeld van een armlastig Oost-Europa cultiveren.

Ook de academische wereld bleef Rusland een groter gewicht toedichten dan de Centraal-Europese landen. We hoorden over Poetins armzalige kopie van de EU praten als een “Euraziatisch project”. Anderen suggereerden dat we de détente tussen VS en USSR van de jaren ’70 als model moesten zien. Alsof we nog steeds over de hoofden van de Polen en de Oekraïners deals mogen maken.

Dat is geen vingerwijzing, maar een vaststelling. Analisten hebben de menselijke neiging zich te laten biologeren door macht, of beter: de perceptie daarvan. Na de plotse val van de Sovjet-Unie vroeg men zich af waarom wetenschappers en journalisten die niet zagen aankomen. Een hele industrie met de naam “Sovjetologie” stond met de billen bloot. Zien we hetzelfde gebeuren met Russlandverstehen?

Vast staat dat ondertussen in Centraal-Europa het zelfvertrouwen steeg. De Europese integratie deed langzaam maar zeker haar werk. Terwijl arbeid naar het westen vertrok, maakten investeringen de omgekeerde beweging. Jaar na jaar lieten landen als Polen, Hongarije en Litouwen groeivoeten optekenen waar we in het Westen alleen van kunnen dromen. Tegelijkertijd is dat een kolossaal succes voor het Europees model, en een geopolitieke aardverschuiving.

Want aan de andere kant, in de Russische invloedssfeer, volgde de economie niet. Belarus, een land waar de Sovjetunie nooit echt wegging, slaagt er nauwelijks in lonen van meer dan 400 euro per maand te genereren. Oekraïne’s door oligarchen gedomineerde economie deed het zelfs voor de oorlog in de Donbas even slecht.

Waarschijnlijk is hun bevolking zich daarvan bewust. De oostgrens van de EU is, voor Oekraïners althans, al een tijd heel poreus. Massale arbeidsmigratie tussen Polen, Litouwen en Oekraïne is een andere megatrend die hier onder de radar is gebleven. Duizenden Oekraïners hebben inmiddels werkervaring in de EU en hebben het verschil met hun bestaan kunnen zien.

Dat alles was bewust beleid vanwege Warschau en Vilnius. Op de vraag waarom het kleine Litouwen zo boven haar gewicht bokst, wees een diplomaat me op de geschiedenis van zijn land. Ooit deelden Vilnius, Minsk en Kyiv dezelfde staat: het Groothertogdom Litouwen. Voor hen is de Sovjet-Unie de anomalie.

En nu staan we waar we staan. De banden met het Rusland van Vladimir Poetin lijken onherstelbaar beschadigd, terwijl Kyiv nog nooit zo dichtbij was. Dus moeten we Centraal-Europa mentaal de plaats geven die het verdient. Dat betekent, bijvoorbeeld, de EU-kandidatuur van Oekraïne ernstig nemen.

Dat zou een nieuwe impuls kunnen geven aan het debat over governance en rechtsstaat, zowat het enige vlak waar we Centraal-Europa nog lessen te spellen hebben. Dat Oekraïne op dat vlak nog véél te doen heeft, kan zelfs een kans zijn.

Een deal tussen West- en Centraal-Europa zou zich langs deze lijnen kunnen aftekenen: wij zetten Oekraïne op de fast-track naar lidmaatschap, jullie aanvaarden streng toezicht op de interne keuken van de lidstaten.

Alex Van Steenbergen is econoom met een passie voor Centraal- en Oost-Europa.