‘Door meer octopussen te kweken, roeien we ze uit’

Stef Bracke staat stil bij de minder fraaie kanten van de octopusteelt. ‘Het idee dat je door octopussen te kweken, de vangst van wilde octopussen overbodig maakt, snijdt geen hout.’

De laatste jaren waarderen we octopussen steeds meer. In de populaire documentaire My Octopus Teacher zien we bijvoorbeeld hoe Craig Foster het dier een jaar lang volgt en er een emotionele band mee vormt. De documentaire toont de complexiteit en intelligentie van octopussen en mocht talloze prijzen ontvangen.

Maar helaas is octopus in veel mediterrane landen een delicatesse, waardoor hun populatie afneemt door overbevissing. Daarom wil Spaans visbedrijf Nueva Pescanova octopussen intensief kweken om de uitroeiing van octopussen tegen te gaan en de kennis over het welzijn van octopussen in gevangenschap te vergroten. Maar Pescanova is niet zo liefdadig als het zich voordoet: ze werken overbevissing in de hand, mishandelen hun octopussen en voeren onwetenschappelijk onderzoek.

In 2004 publiceerden enkele Portugese onderzoekers een studie waarin ze het potentieel van de Octopus vulgaris of gewone octopus voor industriële kweek (‘aquacultuur’) beschrijven. Volgens hen zijn octopussen uitermate geschikt om te kweken: ze passen zich makkelijk aan in gevangenschap, groeien snel, planten zich snel voort en aanvaarden voedsel van lage kwaliteit. Dat inspireerde Pescanova om in 2014 het onderzoeksprogramma OCTOWELF te financieren. OCTOWELF onderzoekt hoe men octopussen in gevangenschap kan kweken met als doel ze voor massaconsumptie te slachten. Pescanova zou het vlees dan verkopen. In 2019 slaagde het bedrijf erin om octopussen een volledige levenscyclus af te doen leggen in gevangenschap. Momenteel kweken ze de octopussen tot een symbolisch aantal, om de kwekerij in 2023 te openen.

David Chavarrías, directeur van het zeebiologisch centrum van Pescanova, vertelt The Telegraph daarmee de uitroeiing van wilde octopussen tegen te gaan. De laatste jaren is de vraag naar octopus significant gestegen, en veel octopussoorten worden steeds schaarser. Door octopussen te kweken, wil het bedrijf de vangst van wilde octopussen overbodig maken.

(Lees verder onder het artikel.)

Maar vissen kweken om overbevissing tegen te gaan, is niet nieuw. Chavarrías verwijst zelf naar het zogenaamde succesverhaal van zalmkwekerijen. Die zouden ervoor gezorgd hebben dat vissers geen wilde zalm meer hoeven vangen in de UK. Daar moeten we ons echter ernstige vragen bij stellen. Ten eerste is het onwaarschijnlijk dat er geen zalm meer in de netten terecht komt. Misschien vissen de vissers niet meer actief naar zalm, maar hoogstwaarschijnlijk komt die zalm toch nog als bijvangst in de netten terecht. Ten tweede hebben de kwekerijen weldegelijk een grote ecologische impact, zoals bijvoorbeeld de documentaire Seaspiracy aantoont. Het oceaanwater raakt namelijk vervuild door de uitwerpselen van opeengepakte vissen. Daardoor ontwikkelen de vissen schimmels en ziektes die ze over kunnen zetten op wilde specimen.

Op het eerste zicht bieden octopussen hier een uitweg. Het welzijn van weekdieren baart de meesten minder zorgen omdat ze slechts rudimentaire zenuwstelsels zouden hebben. Kunnen octopussen wel lijden? Ook Chavarrías stelt zich vragen bij hun zogenaamde intelligentie. Maar onder andere de boeken Other Minds van Peter Godfrey-Smith en The Soul of an Octopus van Sy Montgomery leren ons juist dat octopussen een zeer uitgebreid zenuwstelsel bezitten en ontzettend complex gedrag vertonen. Dat octopussen een heel scala aan bewuste ervaringen zoals emoties en pijn doorleven, bevestigt overigens een recente metastudie van het LSE.

Toch beweert Pescanova uitgebreid onderzoek te doen om het welzijn van hun octopussen te garanderen. Een veelvoorkomend bezwaar tegen octopuskwekerijen, is bijvoorbeeld de solitaire aard van octopussen; ze kunnen kannibalisme vertonen wanneer ze een tank delen. Volgens Chavarrías heeft het bedrijf daar niets van gemerkt bij hun onderzoek. The Telegraph zag bij hun bezoek rijen tanks van zeven bij  vijf meter, met elk tien octopussen. Die zagen er inderdaad niet agressief, maar lui uit. Heel opmerkelijk is overigens de opmerking van Chavarrías dat de octopussen kunnen ontsnappen uit hun open tanks mochten ze willen, maar dat niet doen.

Die waarnemingen staan haaks op bijna alle observaties van octopussen in het wild en in aquaria. Octopussen staan bekend als ontsnappingsexperts. Doordat ze geen hard weefsel bezitten, kunnen ze zichzelf door het kleinste gaatje persen – en dat doen ze ook wanneer ze de kans krijgen. Bovendien zijn ze uiterst nieuwsgierig. Ze verkennen nieuwe impulsen actief en zijn dus allesbehalve ‘lui’.

(Lees verder onder het artikel.)

Die discrepantie maant ons aan ernstige vraagtekens te plaatsen bij het onderzoek van OCTOWELF. Uit hun observaties concluderen ze dat de octopussen gezond en gelukkig zijn, maar dat lijkt verre van de meest waarschijnlijke conclusie. Het lijkt de ‘luie en vredelievende’ dieren eerder te ontbreken aan levenslust en fut. Dat lokt Pescanova overigens actief uit. In een interview met Rob Fletcher van The Fish Site legt het bedrijf namelijk uit hoe ze met hun ‘EcoBiological Production System’ de actieve vluchtreactie onderdrukken en de ‘natuurlijkere’, rustige armbewegingen motiveren. Hier toont het bedrijf zich dus onwetenschappelijk: ze produceren data, maar ze weten niet wat ze eruit moeten leren. Of beter: ze leren eruit wat ze eruit willen leren.

Maar al zouden ze de octopussen goed behandelen, dan nog blijkt de belangrijkste vraag: wat krijgen de octopussen te eten? Dat is een bekend probleem binnen de aquacultuur. De meeste vissen zijn immers carnivoren: ze eten voornamelijk andere vissen. Daardoor bevorderen kwekerijen juist overbevissing, want we moeten de vissen meer vis voeden dan ze opleveren. Zoals een groep internationale onderzoekers terecht opmerkt, stelt het probleem zich nog explicieter bij octopussen: er is drie keer zo veel voedsel nodig om de octopussen te voeden dan de octopussen wegen. Pescanova wil ze daarom voeden met vis die ze elders kweken. Maar dat verplaatst het probleem slechts, want ook die vissen hebben meer vis nodig dan ze opleveren. Zelfs als Pescanova gelijk krijgt en de wilde octopusvangst inderdaad afneemt, zal dat dus algemene overbevissing in de hand werken, met lege oceanen als gevolg.

Nueva Pescanova onderneemt dus geen grote reddingsactie, zoals het zelf pretendeert. Integendeel, het bedrijf mishandelt zijn octopussen en lokt overbevissing uit. Zo bedreigt Pescanova octopussen op twee fronten: het ontneemt de dieren in gevangenschap alles wat hun leven het leven waard maakt en veroorzaakt lege oceanen – en een lege oceaan is een oceaan zonder octopussen. Dat is de hypocrisie van octopusteelt: door meer octopussen te kweken, roeien we ze uit.

Stef Bracke is student wijsbegeerte aan de UGent.