Het juk van de apartheid mag dan zijn afgeworpen, maar de ZuidûAfrikaanse maatschappij wordt nu ontwricht door de problemen van aids en misdaad. President Thabo Mbeki, de opvolger van Nelson Mandela, ligt meer en meer onder vuur.

Zelfs dat laatste wordt president Mbeki soms persoonlijk in de schoenen geschoven, omdat hij door zijn onorthodoxe aidsstandpunten de bevolking in verwarring heeft gebracht. De voorbije jaren zaaide hij twijfel over de oorzaken van aids en over de link tussen hiv en aids _ iets wat hij, na de storm van internationale kritiek, nu al minder uitgesproken doet. De laatste weken kwam hij weer onder vuur omdat hij beweerde dat antiretrovirale geneesmiddelen tegen aids ’toxisch’ zouden zijn en daarom niet zomaar mogen worden verstrekt. In het zwaar getroffen Zuid-Afrika, waar vijf miljoen mensen besmet zijn, wordt nu openlijk gezegd dat de koele econoom Mbeki van aidsbestrijding gewoon geen budgettaire prioriteit wil maken. Hij wil geen hypotheek op het verhoopte succesverhaal van de ‘regenboognatie’.

Op de zwarte voorpagina van The Star deden toonaangevende intellectuelen onlangs een ‘ smeekbede aan Mbeki‘, om het roer alsnog om te gooien, voor het definitief te laat is.

Zelfs uw voorganger F.W. de Klerk zegt dat de problematiek van aids en misdaad een echte ‘noodtoestand’ vormt, waardoor weer een regering van nationale eenheid nodig is?

Thabo Mbeki: Tijdens de onderhandelingen in 1994 waren wij zelf voorstander van een regering van nationale eenheid, maar de Nationale Partij van De Klerk is daar snel uitgestapt. Wij wilden toen dat zwart en blank samen hun schouders onder het nieuwe Zuid-Afrika zouden zetten. De Nationale Partij, die Nelson Mandela had opgesloten, Steve Biko vermoord en zoveel andere misdaden tegen de zwarte meerderheid begaan, kon zich zo als een niet-raciale partij profileren. Want dat is de échte taak waar wij mee bezig zijn: Zuid-Afrika omvormen tot een niet-raciale samenleving. Ik zie dat de Nationale Partij van meneer De Klerk desondanks nog altijd uitsluitend de Afrikaans-sprekende bevolking vertegenwoordigt. Maar het is een goede zaak dat zij nu weer de ANC-regering willen steunen.

Een tijd geleden zei u dat hier meer mensen omkomen door geweld dan door aids. De voorbije weken waren er opzienbarende moorden en verkrachtingen, zelfs van baby’s. Bent u de controle kwijt?

Mbeki: Nee, zeker niet. Met mijn uitspraak verwees ik naar statistieken van de Wereldgezondheidsorganisatie voor het jaar 1996: toen waren nog veel meer sterftes te wijten aan ‘onnatuurlijke oorzaken’ dan aan aids. Dus heb ik mijn minister van Volksgezondheid gevraagd daarmee rekening te houden. Maar geweld en misdaad zijn een oud probleem in dit land. Alleen werd het na de apartheid meer zichtbaar omdat het nu ook naar de blanke gebieden uitzwermde. Vroeger waren alleen zwarten het slachtoffer. Het is inderdaad een groot sociaal probleem, maar dat is het ook in andere grote steden in Amerika en Europa. Onlangs waren er in Europa toch grote razzia’s tegen pedofilie? Seksueel misbruik van kinderen vindt ook bij jullie plaats, nietwaar?

Maar de Zuid-Afrikaanse maatschappij is ook in de greep van de georganiseerde misdaad geraakt?

Mbeki: Ja, het zijn vaak dezelfde misdaadbendes die met moorden, carjackings, drugs- en wapenhandel te maken hebben. Weet u, tijdens de apartheid bestond hier niet zoiets als een misdaadpolitie. De apartheidspolitie was er om het politieke systeem te verdedigen en de tegenstanders te bevechten. De voorbije jaren hebben wij hulp gekregen van België, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk om onze politie te hervormen, en ik denk dat we nu op de goede weg zijn. Het aantal moorden is volgens onze criminologen zachtjes aan het dalen. Er is dus géén escalatie van het probleem.

De mensenrechtenorganisatie Human Rights Watch beschuldigde u er onlangs van de aidsepidemie te verwaarlozen?

Mbeki: Ik heb niet het minste idee wat ze bedoelen. U zult nergens in Afrika een land vinden dat zo’n omvangrijk aidsprogramma heeft als wij. Wij trekken aanzienlijke budgetten uit om de patiënten bij te staan en de bevolking voor te lichten.

Maar u hebt bij de bevolking onduidelijkheid geschapen over de oorzaken van aids. Kunt u de wereldwijde kritiek op uw standpunten begrijpen, of voelt u zich misbegrepen?

Mbeki: Er is een systematische vertekening van onze standpunten. Telkens weer krijg ik hetzelfde verwijt te horen: dat ik het aidsprobleem zou ontkennen. Ik herhaal nogmaals: wij hebben een alomvattend aidsprogramma. Maar inderdaad, er zijn vragen die beantwoord moeten worden, zodat we ons programma nog kunnen verbeteren. Ik aanvaard niet dat de wetenschap stilstaat, dat kan niet. Zelfs de Verenigde Staten hebben dit jaar nieuwe richtlijnen gegeven voor het gebruik van antiretrovirale middelen: ze vragen om ermee te wachten tot de symptomen van aids duidelijk zijn, want de medicijnen hebben een toxisch neveneffect. Maar als wij zeggen dat onze medische infrastructuur te gebrekkig is en ons personeel onvoldoende opgeleid om met dergelijke toxische stoffen om te gaan, krijgen we de hele wereld over ons heen.

Als wij ook de vraag naar de kosten van die medicijnen stellen, komen we weer onder vuur te liggen. Maar dat is wel een essentiële kwestie. Zelfs het Internationaal Monetair Fonds zei een paar weken geleden dat een land als Zuid-Afrika, bij maximale inspanningen, nog maar tien procent van de patiënten van geneesmiddelen zou kunnen voorzien. Waarom heeft niemand kritiek geuit op die IMF-uitspraken? Kijk, de farmaceutische firma Pfizer wou ons twee jaar lang gratis geneesmiddelen tegen meningitis geven. Een programma dat ons anders vijftien miljoen dollar zou hebben gekost. Maar wat blijkt nadien? Ons gezondheidssysteem heeft niet de nodige uitrusting én opgeleide mensen om dat programma correct uit te voeren. Goed, Pfizer gaat ons daar nu ook gratis mee helpen.

Maar is het dan niet normaal dat ik ook voor die aidsremmende middelen mij eerst afvraag of ons gezondheidsstelsel daarvoor wel de nodige capaciteit heeft en wat het ons gaat kosten? Wij ontkennen aids niet, maar wij stellen de vragen die gesteld moeten worden.

U wordt nu door aidsactivisten voor de rechter gesleept omdat u weigert Nevirapine te verstrekken aan zwangere vrouwen met hiv. Het is bewezen dat Nevirapine de overdracht van het virus op de baby in grote mate tegenhoudt. Waarom verzet u zich daar dan tegen?

Mbeki: Omdat het veel te simplistisch is om het zo te stellen. Er zijn nog andere factoren in het geding. Als wij die zwangere vrouwen Nevirapine bezorgen, zouden wij hen ook moeten vragen geen borstvoeding te geven, want anders dragen ze het virus evengoed via de moedermelk over. Welnu, dat zou helemaal geen probleem zijn in België of Nederland of Duitsland. Maar hoe moet je op het Afrikaanse platteland, waar geen schoon water of elektriciteit is, een potje babyvoeding klaarmaken? Zo schep je weer andere problemen. Het zou geen verantwoord bestuur zijn om al die vrouwen een medicament in de hand te stoppen en er dan snel weer vandoor te gaan, zonder je van de mogelijke gevolgen iets aan te trekken.

Maar als u de prognoses ziet over de miljoenen besmette baby’s en toekomstige sterfgevallen in uw land, moet u toch beseffen welke verwoestende catastrofe op u afkomt?

Mbeki: Dat kan. Maar het dilemma is hoe je erop moet reageren? Ik vind dat je aids als een gezondheidsprobleem moet benaderen, niet zomaar als een virus. We mogen niet doen alsof de mensen gewoon maar aan één virus doodgaan. Dat is niet zo. Als je tuberculose aanpakt, moet je ook naar de sociale factoren kijken: voeding, hygiëne, drinkwater… Malaria zorgt voor veel doden in deze regio: waarom praat niemand daarover? Vorig jaar stierven er driehonderd mensen door een uitbraak van cholera. Waarom was er toen geen enkele firma die geneesmiddelen aanbood of een ngo die actie voerde? Laten we de mens toch globaal in al z’n facetten bekijken. En aids is er daar één van.

Goed, u legt altijd de nadruk op de sociale problemen die meespelen, zoals armoe, werkloosheid, slechte behuizing. Maar ook die kunt u de eerste jaren niet wegwerken?

Mbeki: Wij doen wat we kunnen. Maar u weet dat Zuid-Afrika uit twee verschillende landen bestaat. Waar u nu bent, is er een ontwikkelde maatschappij, net als in het Westen. Maar het grootste deel is een ontwikkelingsland zoals in de rest van Afrika. Ik zal doorgaan met onze strijd tegen armoede en onderontwikkeling, maar ik weet echt niet of die problemen in tien jaar al kunnen worden weggewerkt.

Desondanks zegt u dat de eenentwintigste eeuw de eeuw van Afrika wordt? Van de ‘Afrikaanse Renaissance’?

Mbeki: Dat geloof ik. Het Afrikaanse continent beseft zeer goed wat er allemaal verkeerd is gegaan: militaire regimes, dictators, schendingen van mensenrechten, corruptie, een enorme schuldenlast. Zo kunnen we niet meer verder. Dat is het overheersende gevoel bij de Afrikaanse leiders. Daarom hebben wij een akkoord gesloten over een nieuw partnership voor de ontwikkeling van ons continent. Iedereen beseft dat we nu moeten handelen. En dat is waarom het nu de eeuw van Afrika zal worden.

Chris De Stoop