De auteur is natuurkundige.
Een boom, afgesneden van zijn wortels, sterft. Hoe zou een ontworteld Europa kunnen leven? De afgewezen Europese grondwet werd opgesteld door lieden die geen voeling lijken te hebben met de bodem waarop Europa al vijfentwintig eeuwen bestaat. Zij willen een politieke unie stichten, een markt vrijmaken en een administratie op touw zetten die het leven van een half miljard mensen moet regelen en zij koppelen hun project aan het woord Europa. Maar kan dát Europa zijn?
Wat is Europa?
Geografisch is het een schiereiland van het grote Euraziatisch continent. De grenzen werden nooit precies bepaald, althans niet in oostelijke richting, maar worden traditioneel bij het Oeralgebergte en de Bosporus gelegd. Als dat zo is, horen Oekraïne en Wit-Rusland erbij, en Turkije niet (op het kleine stukje ten noorden van de Bosporus en de Dardanellen na).
Is Europa echter niet veeleer gede-finieerd door historische gebeurtenissen dan door zeestraten en bergketens? In dat geval is het een product van het West- en Oost-Romeinse keizerrijk, van het rijk van Karel de Grote, van volksverhuizingen, feodale aristocratieën en statenbonden. Europa is dan gevormd door de investituurstrijd tussen keizer en paus, strijd tegen de islam, en strijd tussen staten. Dit Europa is er een van verdeeldheid, rivaliteit en antagonisme. Eenheid is on-Europees.
De wortels van de Europese cultuur liggen echter dieper dan in deze woelingen van de geschiedenis. Op de vruchtbare grond van het Griekse denken en de joods-christelijke religie werd de beschaving in dit deel van de wereld opgebouwd. Uit die bodem ontsproten de scholastiek, de Verlichting, de Romantiek en de moderniteit. Alle uitingen van kunst, devotie, ethiek en wetenschap die Europa voortbracht, vonden hier hun oorsprong. De Griekse rationaliteit ontkiemde in Ionië, aan de westkust van wat thans Turkije heet, een gegeven dat een rol moet spelen in de discussies over de vraag of dit land bij Europa hoort. De christelijke religie trok vanuit Jeruzalem over Turkije naar Italië, en verspreidde zich van daaruit verder. Bijna alles wat Europa nadien voortbracht, is door het christendom geïnspireerd. De staatslieden die nu een Europa willen stichten en afkerig zijn van religie, zijn afkerig van Europa zelf.
Is het echter niet gepaster Europa op te vatten als een maatschappijmodel, een geseculariseerde samenleving die de waarden van vrijheid, democratie en mensenrechten verdedigt? Die opvatting lijkt de voorkeur weg te dragen van de huidige politici. Maar zij is inconsistent en bedrieglijk. Mexico of Japan zouden dan ook lid van de EU moeten kunnen worden (indien zij zich behoorlijk gedragen). Problematischer is echter dat een dergelijke opvatting ervan uitgaat dat ‘wij’, Europeanen, de rechten van de mens vanzelfsprekend respecteren. Zelfvoldaan achten we de mensenrechten zoals wij die opvatten ‘universeel’, en we blijven blind voor het feit dat andere culturen fundamentele rechten eerbiedigen die bij ons geschonden worden (zoals het recht van een kind op te groeien in een stabiel gezin met een vader en een moeder, het recht van bejaarden op een familiaal leven, het recht op respect voor religieuze symbolen). Dit Europa is arrogant en een obstakel voor de realisatie van mensenrechten die het zelf niet respecteert.
Welk Europa dan? Nu de Europeaan het ontwortelde Europa van de bureaucraten afwijst, wordt alvast duidelijk wat Europa niet kan zijn.
Gerard Bodifée
