Verhalen over de restauratie van kunstwerken gaan vaak over het Lam Gods, dat door een heel team experts met chirurgische precisie van zijn oude lagen werd bevrijd. Maar zo veel aandacht is natuurlijk uitzonderlijk. Drie restaurateurs doen hun verhaal.
Restauratie en conservatie zijn rekbare begrippen. Elk tijdvak vult ze anders in. Een halve eeuw geleden probeerden restaurateurs kunstwerken nog in hun veronderstelde ‘oorspronkelijke glorie’ te herstellen. Anno 2020 is terughoudendheid het ordewoord. Alles wat oorspronkelijk is aan het artefact wordt geconserveerd, elke toevoeging moet makkelijk ongedaan kunnen worden gemaakt.
Het geld daarvoor komt vooral van de Vlaamse overheid (via het Topstukkendecreet), van het Agentschap Onroerend Erfgoed en van verscheidene fondsen bij de Koning Boudewijnstichting. De rest wordt neergeteld door lokale besturen, de kerkfabriek of particulieren. ‘Restauratie en conservatie is een beroepstak op verschillende snelheden’, zegt Leon Smets, tot voor kort consulent bij Faro, het Vlaams steunpunt voor Cultureel Erfgoed. Iedereen ziet de charme en de uitdagingen van de prestigestukken. ‘Maar stel je ook eens de last voor die rust op de zelfstandige restaurateur. Niet zelden moet die op basis van een minimaal vooronderzoek een kostenraming opmaken, wetend dat het goedkoopste bod het zal halen. Nochtans verdient elk kunstwerk evenveel zorg.’
‘Velen zien alleen de 692 topstukken’, meent Caroline Meert van Monumentenwacht (provincie Antwerpen). ‘Maar Vlaanderen bezit een gigantische collectie formidabele kunstwerken, vaak in kleine kerkjes zonder fondsen. Jammer genoeg zijn de budgetten de voorbije jaren verminderd, vooral nu de provincies zich daar niet meer mee mogen inlaten. Bovendien wordt al te weinig gedacht aan de juiste bewaaromstandigheden van ons patrimonium.’
Katrien Van den Bosch Restaureert en conserveert schilderijen sinds 2002
Katrien Van den Bosch werkt op de gekste plaatsen. In kerken, operagebouwen, chique particuliere woningen. Soms ligt ze maandenlang op haar buik om de kleine scheuren en gaten in een doek te dichten, nadat het doubleerweefsel eraf is gehaald. Onlangs deed ze voor de Topstukkenraad een vooronderzoek voor de restauratie van Het Laatste Avondmaal van Leonardo da Vinci, dat in de abdij van Tongerlo hangt.
‘Als restaurateur kijk je veel meer naar de materie dan naar de afbeelding. Noem het beroepsmisvorming. Zelfs in een museum kan ik niet louter genieten, ik zie alle retouches.
‘In de loop van een project ga je je steeds meer met het artefact vereenzelvigen, het wordt ook jouw werk. Het respect voor de kunstenaar groeit. Elk object of doek heeft een verrassing in petto. Altijd is het anders, altijd moet je ingrijpende beslissingen nemen. Door de sterke evolutie van het wetenschappelijk onderzoek wordt restauratie almaar meer gespecialiseerd. Alleen als je al enige zestiende-eeuwse panelen hebt gerestaureerd, maak je kans om gevraagd te worden voor een groot project met werk uit die periode.
‘Zijn Vlaamse Primitieven moeilijker te restaureren dan twintigste-eeuwse expressionisten? Soms wel. Hoe virtuozer de penseelvoering van de kunstenaar, hoe moeilijker de retouche.’
Frances Berry Werkt sinds 3,5 jaar als restaurateur van hedendaagse kunst bij SMAK (Gent)
‘De uitdaging met hedendaagse kunst, en met name met gemengde media, is het gebruik van moderne materialen. Plastic, bijvoorbeeld, is kwetsbaar en degradeert. Bovendien bestaat er doorgaans geen standaardbehandeling. Sommige werken bevatten vluchtige, reactieve elementen en zijn bewust vergankelijk. Kijk naar Boter en bijenwas (1975) van de Duitse kunstenaar Joseph Beuys. Vier gestapelde dozen boter en stukken bijenwas in een glazen vitrine. Wordt het erg warm, dan smelt de boter. De tekst op de kartonnen boterdozen is nog nauwelijks te lezen, de verpakking raakte verzadigd door het vet. Dat is al vroeg gebeurd, nu proberen we verdere veranderingen te voorkomen.
‘Of neem Double Edge (1996) van de Servische kunstenaar Marina Abramovic. Vier ladders waarvan de treden telkens bestaan uit een ander materiaal – hout, messen, verhit ijzer en ijs. Die met de verhitte sporten was uitgebrand en moest opnieuw worden bedraad, die met ijs had nieuwe koelvloeistof nodig.
‘Op zich zou je willen dat elk werk eeuwig is, maar dat is niet haalbaar. En dat wil de kunstenaar soms ook niet. Zo kan de installatie Interminavel (2005) van de Braziliaan Artur Barrio alleen door de kunstenaar worden opgebouwd. Dat eindigt dus met zijn overlijden.’
Gerry Vervoort Conserveert en restaureert al 22 jaar modernistisch meubilair
Vervoort is de man achter Dierbaar Design, waarmee hij conservatie en restauratie van modernistische meubelen verzorgt. ‘Na een opleiding interieurvormgeving begon ik verwoed te verzamelen, wat uitmondde in een loods vol modernistisch meubilair. Ik ben restaurateur geworden omdat ik nergens terechtkon voor herstellingen. Vakopleidingen houden zich alleen bezig met antiek meubilair. Mijn kennis komt grotendeels van andere praktijkopleidingen, of ik neem contact op met hedendaagse producenten of musea, zoals het Gents Designmuseum, om collectiestukken te bestuderen.
‘Er zijn verrassend weinig mensen actief in deze specialisatie. Ik ken er één in Groot-Brittannië en één op Hawaï. Soms overleggen we via Skype over een bepaald procedé.
‘Ik hou het meest van de vooronderzoeken, die vaak kruisbestuivingen tussen ontwerpers blootleggen, verbanden die eerder niet werden beschreven maar die af te leiden zijn uit de opbouw van een meubel. Het is echt zonde als een vorige herstelling niet goed gebeurd is, en daardoor gevolgschade heeft veroorzaakt. En ja, soms overtreft de restauratie de waarde van een meubel. Maar wie zijn wij om de emotionele waarde van een stuk te bepalen?’
