Van dissident tot president, dat gaat nog. Maar dan? Hoe de Tsjechische president Vaclav Havel niet alleen letterlijk in ademnood raakt.

De Tsjechische president Vaclav Havel filosofeert graag over het leven in het postcommunistische tijdperk, de pan-Europese idee, de kosmos en het bestaan van God. Op persconferenties wil hij over dit alles zijn gedachten laten waaien. Helaas, zo hebben de journalisten dat niet begrepen. Vroeg een reporter van de commerciële Tsjechische televisie: “Wanneer komt die baby er nu?” En een andere vraag luidde: ” Dasa ziet er tegenwoordig heel goed uit. Heeft uw vrouw een liposuctie laten uitvoeren?” De president snakte naar adem. Nu, dat doet hij wel meer sinds eind 1996 een deel van zijn long werd weggenomen. Uiteindelijk antwoordde hij: “Met die baby zijn we bezig. Van een ombouw van mijn vrouw ben ik niet op de hoogte.”

Vaclav Havel (62) is niet meer onaantasbaar. Zijn privé-leven wordt ter discussie gesteld. Wereldwijd wordt de dichter-president bewonderd voor zijn houding tegenover de communistische dictatuur, voor zijn visie bij de omvorming van een totalitaire maatschappij. Maar in zijn land groeit de kritiek.

De Praagse partijpolitici zijn niet zo gelukkig met hem. Hij stéélt altijd de show: op buitenlandse reizen, met initiatieven op buitenlands gebied. “Havel is maar met een minieme meerderheid gekozen”, werpt de sociaal-democratische premier Milos Zeman korzelig op. “Hij zou zich bijgevolg beter wat discreter opstellen.”

Ook Vaclav Klaus, leider van de burgerlijke ODS die de minderheidsregering steunt, schopte al naar “de man aan de andere kant van de barricade”. Vooral Havels onvoorwaardelijke steun aan de Navo en haar bombardementen op Joegoslavië is de ex-premier in het verkeerde keelgat geschoten. Toen driehonderd sociaal-democratische parlementsleden zich op de Joegoslavische ambassade in Praag gingen verontschuldigen, kon op zijn beurt Havels zijn woede bijkans niet op. In een tv-interview gromde hij dat zo’n actie tegen de Navo de uitbreiding van het bondgenootschap in gevaar bracht.

NIET TEGEN HET VOLK IN

Maar dat is natuurlijk politiek. Bij de gewone mensen bleef Havel lang onaantastbaar. Ook dat is voorbij. Zijn populariteit kreeg een knauw. Jarenlang stond 80 procent van de Tsjechen achter zijn president; begin van dit jaar was die ruggensteun ingestort tot 46 procent. Anders gezegd: de meerderheid van de Tsjechen vindt dat hij moet opkrassen. Van zulke populariteitspolls ligt hij niet wakker, verzekert Havel met zijn stem van schuurpapier. Langs de andere kant zegt hij: “Ik blijf geen president tegen het volk in.”

In het Oostblok zijn de kunstenaars, die zoveel bijdroegen tot de val van de oude regimes, inmiddels doorgaans weggezonken. Vergeten helden. In Praag – het centrum van Europa, waar alle invloeden op elkaar botsen – ligt dat anders. Hier was al eens een filosoof president: Tomas Masaryk, aangetreden na de Eerste Wereldoorlog. Hier werd – bijna tegelijk en vlak bij elkaar – wereldliteratuur geschreven: “De brave soldaat Schwejk” en “Het slot”. Hier smolten Tsjechisch, joods en Duits intellect samen. Praag is de perfecte plaats voor een nieuw “Politeia”: Plato’s harmonieuze samenleving geleid door filosofen.

Maar in het tiende jaar na de Fluwelen Revolutie is de band tussen de auteur in het Hradschin, de burcht waar de macht woont, en zijn volk erg dun geworden. “Ongelukkig het land dat helden nodig heeft”, schreef Bertold Brecht. Wordt Tsjechië zonder zijn held-president een gelukkiger land? Heeft de politiek vandaag veeleer technocraten nodig dan mensen met een visie? Is Vaclav Havel veranderd? Of zijn volk?

“De Tsjechen zijn ondankbaar”, meent Pavel Landovsky, die inmiddels door de communisten weggesmeten werd. De gevierde acteur is een oude vriend van de president. Die is zijn principes trouw gebleven, en dat irriteert, meent Landovsky: “Hij is de klachtenbank van de natie. Iedereen werpt zijn zorgen op hem.”

Telkens weer heeft Havel de corruptie aangeklaagd, een juridische hervorming geëist, gevraagd om de banken te hervormen en de grote bedrijven echt te privatiseren. Er gebeurde niets. De sociale wetgeving en rechtszekerheid zijn voor Klaus, Zeman & Co alleen maar Boheemse dorpen.

Maar nu wordt Havel, de profeet, verweten dat de economie vierkant draait. Hij wordt schuldig bevonden aan de recessie die voor het tweede jaar op rij toeslaat. Aan de hoge werkloosheid en de gierende inflatie. Aan het feit dat Polen en Hongarije – die eeuwige concurrenten – het beter doen.

Landovsky vertelt waar Havel vandaan komt. Zijn ouders werden in 1948 onteigend. Hij speelde gids voor toeristen en werkte als bediende. Hij mocht eerst niet studeren, want hij was “bourgeois”. Hij schwejkte zich door zijn militaire dienst en verhief schijngehoorzaamheid tot subversie. Hij trouwde met Olga, zijn strijdmakker, en werkte zich op van toneelknecht en belichter tot toneelauteur.

BRIEVEN AAN OLGA VANUIT DE CEL

Vaclav Havel zat – alles bijeen – vijftig maanden in de gevangenis. Vanuit zijn vochtig-koude cel schreef hij zijn ontroerende “Brieven aan Olga”. En als hij niet in de nor zat, werd hij dag en nacht door de geheime dienst bewaakt. Ook terwijl hij als ondergeschikt arbeider in een brouwerij werkte. Vaak nodigde hij zijn bewakers uit op een glas bier en als ze wat gedronken hadden, was hij verdwenen. Zo’n absurd theater schreef hij en lééfde hij. Zijn toneelstukken waren variaties op één thema: hoe vind ik mezelf terug in de doolhof van het totalitarisme?

Hij was geen overtuigd katholiek, maar vormde een bondgenootschap met gelovigen, zoals Vaclav Maly, de priester uit de ondergrondse kerk. De gevaarlijke periode onder Gustav Husak bracht hen samen en gaf hun leven een doel. Maly heeft in november 1989 de vergaderingen mee georganiseerd. Vergaderingen die de val van de KP-dictatuur aankondigden, hij stond naast zijn vriend op het balkon aan het Wenceslasplein. “Havel na Hrad” riepen de mensen, “Havel naar de Burcht”.

Op 29 december 1989 – zeven maanden na zijn vrijlating – was Havel op de burcht. Zelfs de communisten stemden voor hem. Het werd één groot feest. De dichter-president tekende met een viltstift honderden hartjes op de handen die naar hem werden uitgestrekt. En wat later reed hij per autoped door de gangen van het presidentiële paleis.

Vandaag zit ook Maly op het Hradschin, in het paleis van de aartsbisschop, op enkele meters van het paleis waar Havel woont. Maar monseigneur is niet zeker dat zijn vriend vrede heeft gevonden. “Vaclav wilde enkel een overgangspresident zijn, tot het land écht een democratie was geworden. Vandaag is hij nog steeds een zegen voor ons land, maar hij is wel een echt politicus geworden.”

En dat was hij niet in het begin van zijn ambtsperiode. Hij was anders. Hij onderhandelde met Mikhaïl Gorbatsjov over de aftocht van de Russische troepen, hij hield een gloedvolle toespraak in het Europese Parlement. Hij ontving Mick Jagger op het Hradschin. Met buitenlandse reporters had hij het over koken. Hij nam hen op sleeptouw naar zijn geliefd café “Bij de Gouden Tijger”.

Hij wilde dat de samenleving akkoord ging, inspraak kreeg. Maar nam ook beslissingen die hijzélf nodig vond. Hij ondertekende het zeer omstreden decreet waarbij voormalige communistische ambtenaren voor vijf jaar de toegang tot elk officieel ambt werd ontzegd. Nog onpopulairder was de verontschuldiging die hij de Sudetenduitsers – verdreven na de Tweede Wereldoorlog – aanbood. Maar de mensen pikten alles. Hij was hun trots, hun oervader, hun belangrijkste exportproduct.

EEN BLONDE FORTUINJAAGSTER

Maar ook de president leerde gauw dat realpolitik niet zomaar een woord is. Hij kon de Federatie van Tsjechen en Slovaken niet bijeenhouden. Hij probeerde, tegen het parlement in, de naam van het land en het wapen te veranderen: een fout tegen de democratische instellingen. En zijn opmerkingen over de grondwet bewezen dat hij niet van kleine lettertjes hield.

Begin 1993 hield Tsjecho-Slovakije op te bestaan. Havel werd president van de Tsjechische republiek, werd in 1998 herkozen, met een kleine meerderheid. Zijn bevoegdheden werden beperkt. De Thatcher-fan Vaclav Klaus was premier en liet maar al te graag zien dat hij – bij wet – Vaclav de Eerste was. Hij probeerde Havel weg te krijgen, hoonde openlijk de “nar” van het kasteel.

Het werd pijnlijk duidelijk hoe schizofreen de dubbelfuncties staatsman/kunstenaar, realpoliticus/moralist zijn. Het is moeilijk “in waarheid te leven” als alle anderen in een leugenpaleis wonen.

Een tijd lang paste Havel zijn houding aan die van het leugenpaleis aan. Hij had het ook over “feitelijke noodwendigheden” en gedroeg zich ernaar. Hij stemde toe om de Tsjechische wapenfabrieken te steunen, nadat hij ze jarenlang als moreel verderfelijk had betiteld. Hij ondertekende – tegen zijn zin – een wet die beledigingen van het staatshoofd met twee jaar gevangenis bestraft. Zijn oude kameraden schudden het hoofd, Amnesty International protesteerde. Maar het volk bleef hem trouw.

Tot een vrouw hem ten val bracht.

Olga Havlova, die door vrijwel alle Tsjechen bewonderde vrouw, stierf begin 1996. Havel was diep bedroefd. Hij raakte helemaal in de vernieling toen korte tijd later longkanker werd geconstateerd. En trouwde in januari 1997 – op zijn ziekenhuisbed – met de zeventien jaar jongere actrice Dagmar “Dasa” Veskrnova.

Het land keek verbijsterd toe. Kon hij zelfs geen jaar rouwen om Olga? Als strovuur verspreidden zich de geruchten over de “extravagante” blondine, haar kapsels werden bekritiseerd, haar “veel te korte rokken” schamper vermeld. Wellicht, zo werd gefluisterd, was ze een fortuinjaagster die hoopte het intussen teruggegeven bezit van Havel (toch wat miljoenen waard) te erven.

Er werd geschreven dat ze een affaire had met haar secretaris. Het echtpaar Havel diende klacht in. Roddelbladen meenden te weten dat ze in de klauwen zit van kwakzalvers, schoonheidschirurgen of dubieuze astrologen. Het lelijkst gaat de zeer populaire tv-omroep Nova tekeer. De baas ervan, Vladimir Zelezny, heeft met Havel een privé-vete lopen. Hij wil dat de president gratie verleent aan zijn zoon David, die veroordeeld is wegens verkrachting. De president weigert.

En dus gooit Nova met modder. Doet verontwaardigd als Dasa bij een meeting op haar vingers fluit “als een viswijf”. Doet verontwaardigd als Olga’s trouwe spaniel aan de poetsvrouw wordt gegeven en vervangen door de hard blaffende boxers van Dasa. Doggiegate, aangevuld met oude B-films, waarin een jonge Olga optreedt, als vampier onder meer.

De nieuwe mevrouw Havlova wil niet met Olga vergeleken worden. Ze wil ook geen interviews meer geven.

Alleen hun vrienden blijven trouw: “Wat Dasa ook doet, het wordt veroordeeld”, zeggen ze. “Maar die smerige aanvallen raken ook de president, en daarom verliest hij zijn populariteit.”

EEN RODE GELUKSBAND OM DE POLS

Havel weet dat, het maakt hem strijdbaar. In april vorig jaar was hij zwaar ziek. Sindsdien houdt hij ook geen rekening meer met anderen. Zijn volk mag over hem ontgoocheld zijn, hij is minstens zo erg ontgoocheld over zijn volk. Hij ziet het verzinken in corruptie en slechte zaken. “De Tsjechen zijn kleinburgerlijk, ze hebben een hang naar isolement, ze zijn bang. Dat is het resultaat van onze recente geschiedenis”, schimpte hij toen zijn land tot de Navo toetrad.

Havel gelooft nog altijd in zijn visie: een maatschappij die gebouwd is op verantwoordelijkheid en organisatie van alle medespelers in die staat. Die de politieke partijen zo weing mogelijk macht geeft. Die visie hangt samen met zijn ervaringen onder de communistische dictatuur.

Maar is het wel goed dat een staat te veel beslissingen doorschuift naar de mensen zelf? “Je kan het antwoord in Tsjechië zien”, zegt Vaclav Zak, hevig criticus van de president. “Niet alleen de altruïsten van het Leger des Heils zijn georganiseerd. Ook de maffiosi.”

Plato beschreef de ideale staat met een filosoof als koning. Daarin onderschrijven alle burgers dezelfde opvatting van wat goed is. Er is geen plaats voor dissidenten. Wellicht moet het experiment van de ex-dissident mislukken omdat zoveel unanimiteit in een moderne samenleving onvoorstelbaar is. Droomt Havel – gevangen in zijn ambt – de verkeerde droom?

Hij denkt al lang na over verschillende staatsopvattingen. Hij is, nu hij ouder is, ook religieus geworden. Er is, zegt hij, “iets boven ons” een transcendentale kracht. Hij zou ook graag zien dat de politiek een spiritueel minimum onderschrijft. Hij draagt een rode boeddhistische geluksband om de pols – een geschenkje van de dalai lama – en praat graag over leven in andere sterrenstelsels. Hij loopt daarmee het risico als een overjaarse hippie gezien te worden. En hij begint een gesprek vaak alsof hij medelijden heeft met de niet-gelovige: “U mag me rustig overspannen vinden…”

Hij geeft zijn fouten gemakkelijker toe, verontschuldigt zich bij degenen die hij beledigde.

Hij bekent openlijk dat president-spelen niet meer leuk is, maar dat hij nog wel geniet van de privileges, chauffeurs, secretarissen, koks.

En het klonk als een testament toen hij in februari 1999 verklaarde dat “we vandaag in Tsjechië beschikken over alles wat een democratie te bieden heeft: vrijheid van mening, privé-bezit, reizen. We hebben veel bereikt, maar alles is veel ingewikkelder dan we ons in de vrolijke dagen voorstelden.”

Havel voelt zich eenzaam: hij houdt alleen vol omdat zijn vijand Klaus president wil worden. En op dankbaarheid hoopt hij niet meer: “Ze hebben van mij een mythe gemaakt. En mythes wil men kapot.” Op één punt komt hij zijn critici tegemoet: Olga’s oude hond heeft hetzelfde statuut gekregen als die van Dasa. Hij mag het weekend op de burcht doorbrengen.

Het is geknipt voor absurd theater: doggiegate, Dasa op de Burcht, en een afspraak met de Amerikaanse president Bill Clinton in een Praags café. Overal CIA-lui die poseren als drinkebroers en twee échte Tsjechische dichters die voor de camera’s toevallig het café binnenstappen. Als Havel dat vroeger had geschreven, was het een succes geworden. Maar hij schrijft niet meer. Hij speelt – willens, nillens – de hoofdrol in een stuk. Dat is misschien goed voor zijn land. Maar jammer, heel erg jammer, voor de litera-tuur.

Copyright Knack/Der Spiegel

Bewerking: Misjoe Verleyen