Op 22 september worden 61 miljoen kiezers aan de stembus verwacht voor de vijftiende parlementsverkiezingen van Duitsland. Onverwacht wordt het alsnog een nek-aan-nekrace tussen de kanselierskandidaten Gerhard Schröder en Edmund Stoiber.
Of er überhaupt nog wat aan te doen viel, werd Gerhard Schröder meewarig gevraagd enkele weken voor de campagnes van start gingen. ‘We gaan voor de overwinning. Uiteraard’, antwoordde een moedeloos klinkende kanselier. Maar de peilingen spraken boekdelen. Sinds de lente al lag de christen-democratische Union CDU/CSU duidelijk op kop. De Aufsteiger Gerhard Schröder (SPD), een man van het gewone volk, mocht dan al de sympathie genieten van een groot deel van zijn Duitse landgenoten, tegen de competentie en de hersenen van Edmund Stoiber (CDU/CSU) leek hij niet opgewassen. De houterige maar schrandere Beierse minister-president zou de christen-democraten van de oppositiebanken weghalen. Niemand, zeker Schröder niet, had zich na de affaire-Kohl een zo snelle wederopstanding van de Unionspartij durven voor te stellen. Al helemaal kon de kanselier zich niet indenken dat hij het misschien wel tegen haar zou moeten afleggen.
Maar kijk, twee weken voor de verkiezingen leken de kansen gekeerd. Niet alleen de overstromingen, die de sympathie voor Schröder door zijn snelle optreden nog zou opvoeren, zorgden voor de ommekeer. Ook het historische tv-duel tussen de twee kandidaten deed de cijfers kantelen. Niet dat de voorstelling bruiste van de rake beweringen of spitsvondige replieken. De gedrevenheid van de twee kanselierskandidaten was té ondermaats om elkaar met scherpe argumenten neer te sabelen. Alsof het hen was opgelegd, gedroegen Schröder en Stoiber zich zeer voornaam. Ze keken elkaar amper aan, vroegen beleefd het woord. En schudden elkaar beminnelijk de hand toen de vuurproef voor de 15 miljoen Duitse kijkers was afgelopen. ‘Een geslaagd debat’, analyseerden beide sprekers zelf in de dagen die volgden. Zelfs de liberale FPD, die vergeefs geprobeerd had aan het gesprek deel te nemen, toonde zich opgetogen. Met hun zwarte Unions-collega’s zaten de liberalen op dezelfde lijn, oordeelde voorzitter Guido Westerwelle. Waarmee hij zijn appetijt voor een zwart-gele coalitie nog eens extra in de verf zette.
Een duel als dit was een primeur voor de Duitse politiek. Het stuitte trouwens op nogal wat scepsis. En toch werd het massaal gevolgd. Sehr langweilig – oersaai!, was zowat de meest gehoorde kritiek. Maar in de dagen die volgden, werd het the talk of the town. Niet zozeer de ellenlange uiteenzettingen over de vergelijkingen tussen werkloosheidscijfers nu en vier jaar terug hadden de kijkers aangegrepen – ze zijn precies even hoog! Veeleer de kandidaten zelf werden gekeurd. De koele aristocraat Stoiber, met een zweempje arrogantie, had zich als een zenuwachtige en onzekere streber geprofileerd. Daarnaast: de leider van het Duitse volk, Schröder. Hoewel wat gespannen, leek hij bezadigd en vrij stoïcijns. Zichtbaar gesteund door een achterban die het hem ooit kwalijk nam dat hij zijden dassen droeg en dure wijnen dronk, maar op wiens sympathie hij grotendeels kon blijven rekenen.
De peilingen waren genadeloos. De christen-democratische minister-president, veel te slank voor een man uit Beie-ren, werd onderuitgehaald door de meer gezette Schröder. De cijfers lieten er geen twijfel over bestaan. Sinds 8 september was Schröder intelligenter, betrouwbaarder, geloofwaardiger en eerlijker dan voorheen. Stuk voor stuk trouwens eigenschappen die doorslaggevend zijn voor een kanselier, berekenden nog dezelfde peilingen.
Toch kan het nog verkeren. Een onderzoekster van het Allensbach Instituut vergeleek de resultaten van de vroege Amerikaanse tv-duels met de huidige Duitse en zag opvallende gelijkenissen. Precies zoals Gerald Ford en Jimmy Carter in 1976 aanvankelijk ongeveer even goed – of even slecht – scoorden (met een lichte voorsprong voor Ford), pakten ook de Duitse kandidaten aanvankelijk zowat gelijk uit. Maar er werd druk over heen en weer gepalaverd. Deel twee werd uitgezonden. En de winnaar werd ingekleurd. Net zoals Stoiber kwam Carter als de grote verliezer uit de bus. Maar Carter werd de winnaar van de verkiezingen en trok naar het Witte Huis.
WERKLOOSHEID
Zal Stoiber zijn huidige post van minister-president van Beieren tegen die van kanselier kunnen inruilen? Weken-, maandenlang kon hij alvast rekenen op de steun van het Duitse publiek. Met zijn thema ‘werkloosheid’ – zowat het enige voor de hele campagne trouwens – deed hij parochiezalen vollopen. Het ongenoegen en de onrust van de bevolking waren groot genoeg. ‘ Miserabel’ – zo omschreef hij met zijn nasale stem telkens weer de balans van de regering- Schröder. ‘Meer dan 4 miljoen werklozen!’, riep hij uit. Dat had het Duitse volk toch niet verdiend. Vergeleken bij de machtsovername van 1998 was dat een status-quo of zelfs een lichte stijging.
Schröder had het zijn bevolking nochtans anders voorgespiegeld. Met de slogan ‘ Es reicht, Helmut’ – het is genoeg geweest – had hij de fakkel van Kohl overgenomen. En hij liet er geen twijfel over bestaan: Duitsland ging een nieuw tijdperk tegemoet. ‘De werkgelegenheid wordt de focus van de nieuwe regering’, had de kersverse kanselier onder luid applaus beloofd. Elke nieuwe maatregel van de regering zou voor nieuwe banen zorgen, had hij zich voorgenomen. Tot 3,5 miljoen wilde hij het werkloosheidscijfer terugdringen. Maar het pakte anders uit.
De wereldwijde recessie van de economie…, probeerde Schröder. En ongetwijfeld had die inderdaad haar diepe sporen nagelaten. Duitsland mag dan al de grootste economie van Europa vertegenwoordigen, het land kampt al langer met economische moeilijkheden, en sinds de hereniging zijn die alleen maar toegenomen. Elke nieuwe economische teruggang brengt extra problemen mee. Bovendien treft een economische crisis Duitsland, met zijn groot aandeel in de export, sterker dan zijn buurlanden.
Toch heeft Schröder niet ingrijpend genoeg gereageerd. Hij slaagde er voor 2001 dan wel in het werkloosheidscijfer tijdelijk met 400.000 terug te schroeven. Maar zijn maatregelen waren niet duurzaam genoeg en de daling werd geneutraliseerd. ‘De hele arbeidsmarkt zou versoepeld moeten worden’, analyseert econoom Ulrich Wahlwei van het Nürnbergse Institut für Arbeits- und Berufsforschung. ‘Alles is te veel gericht op de grote industriële concerns in het Westen. De dienstensector slaagt er maar niet in zich voldoende uit te bouwen. Om vraag en aanbod beter op elkaar te kunnen afstemmen, moet er sterk worden gedereguleerd.’
Begin dit jaar werd het ongenoegen bij de bevolking bijzonder groot. Toen stelde Schröder een oplossing voor: de inderhaast samengeroepen onafhankelijke Hartz-commissie. Meteen riep hij ze uit tot wat hij noemde ‘de belangrijkste arbeidsmarkthervorming sinds de Tweede Wereldoorlog.’ Twee miljoen banen zou de personeelsdirecteur van Volkswagen creëren, zo luidde het. Met andere woorden: een halvering van het probleem.
De vakbonden, die vertegenwoordigd waren in de commissie van Peter Hartz, interpreteren de resultaten anders. ‘Hartz beoogt vooral een optimalisering van de arbeidsbemiddeling op de langere termijn’, zegt Ursula Engelen-Keser van de Deutsche Gewerkschaftsbund (DGB) in Berlijn. ‘Voor een onmiddellijk effect zijn er te weinig banen voorhanden. En die creëert Hartz helemaal niet.’ Ook economen fronsen de wenkbrauwen bij de cijfers van de Hartz-commissie. Het instituut verbonden met de Bundesanstalt für Arbeit berekende dat Hartz hoogstens 200.000 banen creëert.
De werkloosheid blijft de regering parten spelen. Ook al had Schröder de focus al lang op een ander thema gericht, hij wordt er opnieuw met de neus op gedrukt. In volle verkiezingscampagne werd bekendgemaakt dat meerderheidsaandeelhouder France Télécom zich vervroegd uit het Duitse Mobilcom wil terugtrekken. Meer dan 5000 banen komen daarmee op de tocht te staan. Maar maandag maakte de regering bekend dat het probleem voorlopig van de baan is. Duitsland en Schleswig-Holstein, de deelstaat waar het bedrijf gevestigd is, hebben toegezegd om Mobilcom financieel een flinke duw in de rug te geven.
OBERFRANKEN
‘Schröder en zijn regering weten duidelijk niet hoe ze de werkloosheid moeten aanpakken’, triomfeerde Edmund Stoiber bij de publicatie van de laatste cijfers vóór de verkiezingen. Beieren is een werkgelegenheidsparadijs, laat hij uitschijnen. Voortdurend worden nieuwe banen gecreëerd voornamelijk in de hightech, zo luidt het. Na Baden-Württemberg scoort Beieren inderdaad het beste in de werkgelegenheidsstatistieken. Toch kreeg ook de zuidelijke deelstaat in augustus rake klappen te incasseren. Verschillende bedrijven gingen over de kop en de werkloosheid steeg er het sterkst van het hele land.
Bovendien is de bloei van Beieren niet de verdienste van Stoiber alleen. Tot de jaren ’60 was het een van de armere deelstaten. Een landbouwgebied, dat het moest hebben van transfers uit het rijkere noorden. Nedersaksen en Noordrijn-Westfalen, met een kolen- en staalindu-strie steunden Beieren en Baden-Württemberg. De twee deelstaten herrezen en ontplooiden zich tot de meer dynamische regio’s van het land. Maar die ontwikkelingsfase dateert van vóór het tijdperk-Stoiber.
In Beieren wordt trouwens niet overal feestgevierd. Grote regionale verschillen zijn tekenend voor de deelstaat. In het noordelijke Oberfranken bijvoorbeeld, de streek van de textielindustrie, is de werkloosheid bijzonder hoog. Toen Stoiber op zijn campagnetournee halt hield in het kleine Hof op 10 september, werd hij er behoorlijk uitgejouwd. ‘ Schwätzer‘, ‘Keer terug naar München’, klonk het uit het publiek. ‘Als Stoiber het in Berlijn zo goed kan uitleggen, moet hij het eerst maar eens in Oberfranken uitproberen’, riep een jonge omstaander. ‘Hij beloofde dat hij een BMW-productiesite naar hier zou halen’, zei een jongen met een grote spandoek. ‘Maar ook daar heeft der Edmund niet veel van terechtgebracht.’
Onder voortdurend boegeroep en vanonder een klein plastieken afdakje dat hem tegen de plenzende regen beschutte, zette Stoiber zijn betoog voort. Charisma is zijn sterkste kant niet.
Schröder maakt een heel andere opwachting bij zijn publiek. Toen hij op 11 september, wegens veiligheidsmaatregelen, een uur te laat op het immense podium in Kassel verscheen, kon hij onder luid applaus zijn toeschouwers met gevouwen handen toejuichen. Vrede, vrede, wees hij. ‘Ik hou van Schröder’, liet een oudere man zich ontvallen, die tussen de honderden enthousiastelingen geduldig op zijn kanselier had gewacht.
Niet zozeer werkloosheid zou het thema worden van Schröders betoog. Grote investeringen in het onderwijs, opleidingen voor iedereen, daar draaide het om. ‘Ons onderwijs moet het beste worden’, riep hij met zijn zware stem. ‘Het moet openstaan voor iedereen. Niet alleen voor zij die met een gouden lepel in de mond geboren worden…’
En hij had het ook over Irak. ‘Het Midden-Oosten heeft behoefte aan signalen voor een nieuwe vrede. Wat het Midden-Oosten niet nodig heeft, is een nieuwe oorlog. En dus zullen wij, dames en heren, daar niet aan deelnemen!’, betoogde hij. ‘De coalitie die wereldwijd meer veiligheid garandeert in de strijd tegen het terrorisme willen we verder zetten. Maar een militaire aanval op Irak? Dáár-doen-we-niet-aan-méé!’, scandeerde hij. Luid applaus bij de toeschouwers.
Je reinste demagogie, menen analisten. ‘Schröder tovert op het laatste moment nog een paar sterke standpunten uit zijn hoed, ook al weet hij dat hij ze niet zal kunnen aanhouden. Als Duitsland helemaal geïsoleerd raakt, zal het land wel moeten deelnemen’, beweert Franz Walter, politoloog aan de universiteit van Göttingen en tot mei dit jaar adviseur van de SPD.
‘Volgens de methode-Mölleman – demagogisch – speelt Schröder volop op de pacifistische en anti-Amerikaanse vooroordelen in en die leven zeer sterk onder de Duitse bevolking’, analyseert ook Richard Herzinger, publicist, journalist bij de krant Die Zeit en auteur van het boek Republik ohne Mitte. ‘Een paar weken terug doopte de kanselier zijn politiek daarom de Duitse weg. Ten eerste keert hij daarmee terug naar zijn oude sociale retoriek. Zogenaamd tegen de sociale koelheid van CDU/CSU en de liberale FPD in, wil Schröder de verworvenheden van de sterke sociale verzorgingsstaat veiligstellen. En hij verzet zich daarmee tegen de veramerikanisering van het sociale systeem. Wie drie jaar geleden nog dacht dat Schröder zich tot een soort van Duitse Blair zou ontpoppen en zich neoliberaal zou profileren, moet vaststellen dat hij zich retorisch weer in de warme lade van de sociaal-democratische traditie wentelt. Maar Schröder verwijst nog naar een tweede element. Zijn Duitse weg staat ook gelijk aan zijn weigering, om zich samen met Amerika in een militair avontuur in Irak te storten. Hij versterkt daarmee het gevoel dat Amerika het gevaar voor een wereldoorlog onvoldoende weet in te schatten.’
Niet dat de Duitse Bundeswehr de jongste jaren de hele tijd inactief is geweest. Onlangs was er nog de deelname aan de oorlog in Afghanistan. ‘Noem het de verdienste van rood-groen’, vindt Herzinger. ‘De regering heeft Duitsland ertoe gebracht zijn vroegere wereldvreemde houding op te geven. Het land wil niet langer alleen aan pacifistische acties deelnemen. Het neemt ook zijn verantwoordelijkheid op in ernstige aangelegenheden.’
Vooral Schröder en Joschka Fischer (Bündnis 90/Die Grünen) hebben zich daarvoor ingezet, ook tegen hun eigen rangen in. ‘ De knechten van Amerika werden ze genoemd. Maar vandaag zijn ze hun achterban weer helemaal in de armen gevallen’, meent Herzinger. ‘Ze grijpen terug naar de oude ressentiments om verkozen te worden. Voor een deel ook om stemmen van de PDS af te snoepen.’ De opvolgers van de SED, de oud-communisten, die vooral sterk vertegenwoordigd zijn in de nieuwe deelstaten, profileren zich in de eerste plaats op pacifistische thema’s. Als zij te veel stemmen halen, gaat dat ten koste van een eventuele meerderheid van de SPD.
JAKOBS POLITIEK
De houding van de SPD ten aanzien van een militaire aanval op Irak, die Schröder de jongste weken stapje voor stapje had opgebouwd, zou nog voor beroering zorgen. De Amerikaanse ambassadeur in Berlijn, Dan Coats, liet vorige woensdag weten dat de Verenigde Staten van hun bondgenoten en vrienden op zijn minst wel steun hadden verwacht. Zoals ook Duitsland die na de Tweede Wereldoorlog genoten had, voegde hij eraan toe. ‘In de Koude Oorlog stonden we zij-aan-zij’, aldus Coats voor de ARD. ‘Ik ben er zeker van dat we kunnen samenwerken.’
Ook Stoiber zag zijn kans schoon om op de houding in te hakken. ‘Hoe kan het dat een kanselier van Duitsland geen contact heeft opgenomen met de regering-Bush voor hij zijn besluit neemt?’, betoogde hij. ‘Meneer Schröder, u zet de Duits-Amerikaanse relaties op het spel.’
Rond het thema Irak werd ook vorige vrijdag tijdens de laatste parlementaire zitting van deze legislatuur een waar steekspel opgevoerd. ‘U wakkert de angst voor oorlog aan en trekt ermee naar de verkiezingen’, schimpte Stoiber die de zitting opende. Schröder bevestigde zijn afwijzing van een militaire aanval. En in de kantlijn gaf hij zijn opponent mee dat hij ‘misschien wel kanselier wil worden’, maar dat hij niet ‘over de capaciteiten beschikt’.
En zo ging het maar door. ‘Het standpunt van deze regering ten aanzien van Irak is het meest schaamteloze kiezersbedrog dat ik in mijn hele politieke carrière heb gezien’, was het de beurt aan CDU-voorzitster Angela Merkel.
Minister van Buitenlandse Zaken Josch-ka Fischer kwam nog het sterkst uit het debat. Hij verdedigde de houding van de kanselier. ‘Duitsland zal niet geïsoleerd raken door de hele kwestie’, beweerde hij. ‘Integendeel, het is cruciaal dat iemand een tegenwicht vormt. Voor de interne Amerikaanse dialoog is dat zeker van belang.’ En hij ging voort: ‘Na de toespraak van Bush voor de VN is mijn zorg niet geringer geworden, wel integendeel. Ik begrijp dat er in zekere zin een gevaar kan uitgaan van een bepaalde natie. Maar moeten we in de toekomst alle regimes die massavernietigingswapens bezitten en niet democratisch ingesteld zijn, met een oorlog bedreigen?’
Om af te ronden, gaf ook hij Stoiber een flinke veeg uit de pan. ‘Het is al een tijd geleden,’ zette hij aan, ‘maar, u, meneer Stoiber, u heeft mij er nog eens aan herinnerd: aan mijn kindertijd in Stuttgart. En aan der billige Jakob, een uitstekend redenaar – wat niet van iedereen hier in dit halfrond gezegd kan worden. Hij verkocht producten om vlekken te verwijderen, voor een zeer lage prijs . Als je met zijn product een vlek verwijderde uit je das, was ze onmiddellijk weg. Maar als je zondags naar de kast stapte, kon je van geluk spreken als ze niet weer verschenen was. Maar meestal was de hele das weg! Ik moet vaststellen, meneer Stoiber, dat dit het soort politiek is dat u bedrijft. Die Politik des billigen Jakobs. U zegt niet wat u werkelijk denkt, u draait om de waarheid heen. En u bedriegt de kiezer.’
Fischer scoorde met zijn zelfverzekerdheid. Bovendien werd steeds meer duidelijk dat rood-groen dan uiteindelijk toch aanstuurde op de voortzetting van de coalitie. Voor het eerst traden dan ook twee topkandidaten van concurrerende partijen samen op. Zondag voor de Brandenburger Tor hielden Schröder en Fischer samen een toespraak voor het Duitse volk. Voor het eerst ook gaf de CDU openlijk toe dat ze de mogelijkheid van een nederlaag voor ogen houdt. In de peilingen ligt ze met ongeveer 2 procentpunt achter op de SPD, die gemiddeld 39 procent behaalt. ‘Als de kiezers verstandig kiezen, hebben we nog alle kansen. Maar als ze zich door hun emoties laten leiden, zou het kunnen dat de regering aanblijft.’
De CDU trekt haar conclusies en maakt dan maar zelf een bocht van 180 graden. In een persconferentie vorige maandag zette de partij haar standpunten rond migratie uiteen. ‘Tussen migratie en internationaal terrorisme bestaat een onmiskenbaar hechte band’, zo luidt het. Als dat geen emotionele benadering is.
Ingrid Van Daele
Richard Herzinger, ‘Republik ohne Mitte. Ein politischer essay’, Ziedler, 2001
‘Alles is te veel gericht op de grote industriële concerns in het westen.’
‘Als Stoiber het in Berlijn zo goed kan uitleggen, moet hij het eerst maar eens in Oberfranken uitproberen.’
‘Schröder speelt volop in op de pacifistische en anti-Amerikaanse vooroordelen.’
