Op 22 april gaat Zuid-Afrika voor de vierde keer sinds het eind van de apartheid naar de stembus. De uitslag staat al vast: de omstreden Jacob Zuma wordt president. Hoe is het gesteld met de democratie in de regenboognatie? ‘Niet Zuma wordt gekozen, maar het ANC.’

Een koele maandagmorgen in Pretoria. In de stille buitenwijk waar het hoofdkwartier van de National Prosecuting Authority (NPA) is gevestigd, is het zelden zo druk geweest. De straat is afgezet, alleen journalisten en buurtbewoners worden door de politieagenten nog doorgelaten. Zelfs politici komen er niet doorheen. Twee prominente leden van de Zuid-Afrikaanse oppositie, Helen Zille van de Democratic Alliance en Patricia de Lille van de Independent Democrats, staan boos de pers te woord. Even verderop demonstreren activisten van de nieuwe politieke partij Congress of the People (Cope), een afsplitsing van het machtige ANC. Ze zingen en dragen spandoeken. ‘Jacob Zuma moet berecht!’ Onder luid boegeroep passeert een campagneauto van het ANC – een glimlachende partijvoorzitter Zuma op de achterruit geplakt.

‘Sommige dieren zijn gelijker dan andere, briest De Lille, verwijzend naar Animal Farm, als de wagen zonder problemen de politiecontrole voorbijrijdt. ‘We zitten in een constitutionele crisis’, verzucht Zille. ‘De rechtsstaat is in gevaar.’

Op 22 april gaat Zuid-Afrika naar de stembus en al maanden wordt er door de verschillende partijen intensief campagne gevoerd. Maar geen gebeurtenis heeft zoveel invloed op het verdere verloop van de verkiezingen als de verklaring die deze ochtend zal worden voorgelezen door hoofdaanklager Mokotedi Mpshe van het Zuid-Afrikaanse Openbaar Ministerie.

Al weken wordt er in de kranten over gespeculeerd: zal de aanklager daadwerkelijk de aanstaande president van Zuid-Afrika twee weken voor de verkiezingen een handje helpen door de aanklachten wegens corruptie tegen hem in te trekken? Krijgt het ANC, dat betoogd heeft dat de stabiliteit van Zuid-Afrika in gevaar zou zijn als een zittende president in de rechtbank moet verschijnen, dan werkelijk zijn zin?

‘Tijd om op te ruimen’

Het verdere verloop van de ochtend is inmiddels genoegzaam bekend. In een wijdlopig exposé laat de hoofdaanklager weten dat de aanklachten tegen Zuma daadwerkelijk worden ingetrokken. De advocaten van de ANC-leider beschikten over geluidsopnamen waaruit zou blijken dat hoge justitiemedewerkers geprobeerd hebben een eventuele aanklacht zo te timen dat die gunstig zou uitpakken voor de interne politieke verhoudingen in het ANC.

In december 2007, rondom de allesbepalende partijconferentie waar toenmalig president Thabo Mbeki de strijd om het leiderschap van het ANC verloor van zijn voormalige maatje Jacob Zuma, broedden de twee justitiemedewerkers op een plannetje om hun favoriete kandidaat Mbeki een steuntje in de rug te geven. Precies in de week nadat Zuma bij de conferentie de macht in het ANC greep, werden de aanklachten wegens corruptie, zwendel en belastingontduiking openbaar gemaakt.

Vooral voormalig hoofd corruptiebestrij-ding Leonard McCarthy komt niet fraai uit de transcripties van de telefoontaps van de verdediging van Zuma. In een conversatie die hij op 19 december 2007, direct na de conferentie, voert met Mbeki, verzekert hij de landspresident dat hij ondanks diens nederlaag in het ANC altijd aan hem loyaal zal blijven. ‘U zult altijd mijn president zijn’, zegt McCarthy onomwonden. Een paar dagen later, op 24 december, laat McCarthy bij een kennis een voicemailboodschap achter waarin hij aankondigt terug te vechten voor Mbeki. ‘McCarthy hier. Bel me even terug. (…) Ik ben een Thabo-man, ik bedoel, we vegen nog steeds het bloed van onze gezichten. Ik zag de man op vrijdagmorgen, we zijn bezig met een comebackstrategie. Als we dat voor elkaar hebben, dan gaan we overal om ons heen opruimen, mijn vriend. Dag.’

Of de telefoontaps op legale wijze verkregen zijn, zoals de aanklager meent, en hoe ze in de handen van de verdediging van Zuma gekomen zijn, blijft de vraag en zal de komende tijd de gemoederen in Zuid-Afrika nog wel even bezighouden. Maar één ding staat vast: Jacob Zuma kan zonder zorgen de verkiezingen in, en hoeft zich niet voor zijn rol in de met corruptie omgeven wapendeal (zie kader) te verantwoorden.

Kiezen voor de partij

Meteen na de NPA-verklaring in Pretoria gaan in Johannesburg en Durban enkele honderden mensen de straat op. ‘Eindelijk vrij’, staat er op spandoeken die de enthousiastelingen dragen. En ‘JZ for president.’ ‘Ik heb altijd geweten dat Msholozi (koosnaam van Zuma, nvdr) het slachtoffer van een complot is’, schreeuwt een bestuurder van de jongerentak van het ANC.

In zijn donkere kantoortje aan de Universiteit van Johannesburg schudt de prominente politicoloog Steven Friedman het grijze hoofd. Hij moest vanmorgen op televisie commentaar geven op de intrekking van de aanklachten tegen Zuma. En steeds weer schakelde de regie naar de activisten in de straten van Johannesburg. ‘Pathetisch was dat’, zegt Friedman. ‘Door een paar honderd kaderleden de straat op te sturen, lijkt het ANC duidelijk te willen maken dat gewone Zuid-Afrikanen zich enorm opwinden over deze zaak, en de media gaan daar compleet in mee. Maar volgens mij is het allemaal zwaar overdreven. Het is een mythe dat doorsnee-Zuid-Afrikanen zo’n enorme liefde voor Zuma voelen. Ik heb nog nooit een geloofwaardig onderzoek gezien waaruit blijkt dat mensen hem zo geweldig vinden. De mensen die staan te juichen als hij weer eens een rechtszaak heeft doorstaan, zijn daar gewoon door het ANC neergezet.’

Toch wordt Zuma op 22 april met overweldigende meerderheid tot president gekozen. ‘Nee, nee, nee’, repliceert Friedman. ‘Niet Zuma wordt gekozen, maar het ANC. ‘In ons land is de loyaliteit van kiezers aan politieke partijen heel sterk. Al twee jaar is er een sluimerend protest gaande tegen burgemeesters en schepenen die niet in staat blijken de levensomstandigheden van arme mensen te verbeteren. Bijna al die bestuurders zijn lid van het ANC, maar het protest is tegen die specifieke mensen gericht. Mensen identificeren zich sterk met de partij, maar niet met de politici. Ook Zuma is weleens uitgefloten.’

Uit peilingen van de Zuid-Afrikaanse Human Sciences Research Council blijkt dat het vertrouwen in de politiek in het algemeen afneemt, maar dat het ANC nog altijd krediet krijgt voor de bevrijding van Zuid-Afrika. ‘Vergeet niet dat we dankzij het ANC vijftien jaar geleden onze eerste vrije verkiezingen hadden’, zegt Friedman. ‘Dat is echt nog heel kort geleden.’

Wat hem betreft zijn de alom geuite zorgen over de toestand van de democratie in Zuid-Afrika wat overtrokken. ‘Is er een constitutionele crisis nu Zuma niet berecht wordt, zoals de oppositie zegt? Dat lijkt me niet. Aanklagers laten soms zaken vallen. Het is legaal gebeurd en de aanklager is diep door het stof gegaan.’

Maar er is wel een ander probleem, zegt Friedman. ‘ANC-leiders dachten de laatste jaren dat ze slechts verantwoording verschuldigd waren aan ANC-activisten. Partijzaken werden door de macht van het ANC zaken van nationaal belang. Na de ANC-conferentie waar Mbeki het aflegde tegen Zuma, hoopten we dat daar verandering in zou komen, maar vooralsnog valt daar weinig van te merken.’

Of Cope, de politieke afsplitsing van het ANC van vooral Mbekigetrouwen, daar iets aan kan veranderen is maar de vraag. Die partij ontbeert echte leiders en heeft een geloofwaardigheidsprobleem omdat ze kritiek heeft op het beleid van de laatste jaren, terwijl een groot deel van de kopstukken daar zelf verantwoordelijk voor was.

Friedman: ‘Dit zijn de eerste verkiezingen waarbij het ANC enige concurrentie te duchten heeft. Cope zal het misschien niet zo goed doen als veel mensen denken, maar het is goed voor het politieke landschap én voor het ANC als er meer serieuze oppositiepartijen bijkomen. Met een beetje geluk probeert het ANC dan meer aan de zorgen van de kiezers tegemoet te komen.’

Groot mandaat gevraagd

Het ANC speelt handig op de sentimenten in. De spindoctors van de partij lijken de onderzoeken waar Friedman naar verwijst ook te kennen. De partij geeft toe dat er nog veel moet gebeuren om de levens van arme Zuid-Afrikanen op te krikken, en vraagt nog iets langer krediet van de kiezer omdat ze in 1994 democratie heeft gebracht.

‘Toen ik jong was,’ zegt een bejaarde man in het televisiespotje van het ANC, ‘had ik altijd dromen, maar ze werden nooit vervuld. Toen Nelson Mandela werd vrijgelaten, werden de dromen werkelijkheid. De laatste vijftien jaar zijn de levens van mensen echt verbeterd.’ In beeld zien we kranen waar water uit stroomt, elektriciteit die wordt aangeschakeld, scholen en ziekenhuizen. In 1996 had volgens het ANC 58 procent van de Zuid-Afrikanen toegang tot elektriciteit, nu is dat 80 procent. En het deel van de bevolking dat toegang had tot schoon drinkwater nam toe van 62 procent tot 88 procent. Maar nog altijd leeft een klein deel van de Zuid-Afrikanen in de eerste wereld en een groot deel in de derde wereld.

‘Ik stem op het ANC om de partij te belonen voor alles wat ze goed heeft gedaan’, vervolgt de oude baas bij zijn koeien in de campagnefilm. ‘Maar ik wil ook zeggen dat het land meer verwacht.’ En dan richt hij zich rechtstreeks tot Jacob Zuma. ‘Vergeet dat niet, Msholozi.’

Op campagnebijeenkomsten hetzelfde verhaal: niet alles is de laatste vijftien jaar goed gegaan, maar alleen het ANC kan de ongelijke verhoudingen in Zuid-Afrika rechtzetten. ‘De organisatie is altijd belangrijker dan de persoon’, betoogde Zuma onlangs tijdens een verkiezingsrally in de noordelijke mijnstad Jane Furse. ‘Veel ministers hebben zich de laatste vijftien jaar belangrijker gevoeld dan de mensen. Dat moet veranderen. Iemand die langzaam werkt in de overheid moet maar in de privésector gaan werken’, zei hij met een sneer naar de in zichzelf gekeerde regering van ex-president Thabo Mbeki.

In Jane Furse vroeg Zuma om ‘een ruim mandaat’ om ‘levens van mensen te kunnen verbeteren’.

Is een te groot ANC gevaarlijk voor de democratie, zoals analisten zeggen? ‘Wat weten andere partijen nu van democratie? Het ANC heeft Zuid-Afrika democratie gebracht.’

DOOR PETER VERMAAS