Harvey Milkman, de psycholoog die de IJslandse jeugd massaal van drugs deed afkicken

Waarom raken mensen verslaafd aan drugs, en hoe komen ze ervanaf? Psycholoog Harvey Milkman maakte er zijn levenswerk van. Zijn inzichten hebben in IJsland tot verbluffende resultaten geleid.

Stel: je woont in een land waar duizenden tieners zo buitenmatig veel drinken en blowen dat de overheid wel moet ingrijpen. Hoe pak je dat in hemelsnaam aan? In IJsland besloten ze Harvey Milkman te bellen, professor psychologie aan de universiteit van Denver. Enkele jaren later was de IJslandse jeugd vrijwel helemaal clean. Milkmans remedie zal niet bij alle Vlaamse politieke partijen in goede aarde vallen, maar dat het werkte valt niet te ontkennen. ‘Investeer op grote schaal in naschoolse activiteiten, van theater en dans tot voetbal.’

Waarom raken sommige mensen verslaafd en hebben andere hun drugsgebruik onder controle?

Harvey Milkman: Iedereen reageert anders op drugs. Sommige mensen voelen weinig, andere voelen meer opwinding of meer ontspanning. Dat kan zijn omdat hun lichaam de stoffen anders afbreekt. De ene mens is genetisch al vatbaarder voor verslaving dan de andere. Als hun omgeving ook nog eens risicogedrag aanmoedigt en ze psychologische problemen hebben, zoals depressie, lopen ze vrijwel zeker risico.

U onderzoekt al tientallen jaren hoe je kunt voorkomen dat kinderen en jongeren verslaafd raken. Hoe doet u dat?

Milkman: Mensen die drugs gebruiken, jagen op de geluksbrenger dopamine. Maar dat is niet het enige moment waarop de stof wordt aangemaakt in de hersenen. Je kunt de aanmaak van dopamine ook stimuleren door andere activiteiten. Ik noem dat een natural high. We weten dat jongeren drugs gebruiken uit nieuwsgierigheid, omdat ze zin hebben om eens wat risico te nemen, uit rebellie, maar níét omdat ze verslaafd willen raken. En hoezeer je ze er ook tegen wilt beschermen, tieners zullen altijd streven naar kicks. Dat kunnen we niet onderdrukken. Maar we kunnen de hersenchemie wel op een gezonde manier in de richting van die natural highs sturen.

Hoe dan?

Milkman: Met sport, bijvoorbeeld. Daarvoor moet je je inspannen, een doel willen bereiken, succes willen boeken. Als jongeren dankzij hun inzet een belangrijke wedstrijd winnen, ervaren ze een natural high.

Of neem de theaterklas op school. Als leerlingen op het podium voor vreemden moeten spreken, geeft dat een enorme kick waar hun hart sneller van gaat slaan. Hetzelfde geldt voor zingen of muziek spelen voor een publiek. Het belangrijkste is dat ze zich even helemaal overgeven.

U was een van de eerste onderzoekers die zich afvroegen waarom bepaalde mensen specifieke drugs gebruiken. Hoe kwam u op dat idee?

Milkman: Ik werkte vroeger op de psychiatrische afdeling van het Bellevue Hospital in Manhattan. Mijn collega’s en ik wilden weten waarom verslaafden die drugs zoals alcohol, marihuana, heroïne of cocaïne gebruikten, zulke uiteenlopende effecten voelden. We ontdekten dat het afhangt van het persoonlijkheidstype. Mensen die voor amfetaminen kozen, waren vooral actieve, confronterende types. Wie heroïne gebruikte, wilde lawaai, licht en geluid dempen. Voor de meeste mensen is verslaving een manier om met stress en frustratie in het leven om te gaan. De drug is een persoonlijke, individuele manier om met druk om te gaan.

Hoe kon u die kennis gebruiken?

Milkman: Eerst helemaal niet, in behandelingen. Maar het was wel de basis voor mijn besef dat een verslaving vaak al is ontstaan lang voordat iemand in aanraking komt met drugs.

Dat zult u even moeten uitleggen.

Milkman: In 1978 zei de toenmalige Amerikaanse minister van Volksgezondheid, Joseph Califano, dat sigaretten roken ‘zelfmoord in slow motion’ was. Die zin heeft mijn kijk veranderd op de tijdlijn van een drugsgebruiker. Ik realiseerde me dat veel van de mensen die ik toen als verslaafden kende, al lang voor hun verslaving op het randje van drugsmisbruik stonden. Jongens vertelden me: ‘Eerst kreeg ik een kick van wieldoppen stelen. Daarna sloeg ik een ruit in en nam ik de radio mee. Uiteindelijk de hele auto.’ Lang voordat ze cocaïne, amfetaminen of andere drugs hadden ontdekt, waren ze al verslaafd.

Is autodiefstal niet iets anders dan coke?

Milkman: Verslaving is een gedrag dat dwang en controleverlies combineert. Vanuit die definitie maakt de verslavende stof niet meer uit: het kan ook gedrag zijn. Het doet er niet toe of het om macht, geld, seks of calorieën gaat. Een verslaving betekent: mensen die ergens afhankelijk van worden, zelfs al stuurt het hun leven naar de afgrond.

Hoe hebt u uw bevindingen over natural highs in de praktijk gebracht?

Milkman: In de jaren 1990 werkte ik samen met choreografe Cleo Parker Robinson. We mochten een theater huren voor het symbolische bedrag van één dollar per jaar. Daar boden we naschoolse activiteiten aan voor jongeren die al met drugs in aanraking waren gekomen. We noemden het Project Zelfontdekking. Vijf scholen stuurden ons hun risicoleerlingen. Daar zaten echt moeilijke gevallen tussen, kinderen die voorwaardelijk vrij waren na criminele feiten.

Kwamen ze vrijwillig?

Milkman: Ja. We hebben taxi’s gehuurd om een aantal van hen naar ons toe te brengen. Die kinderen hebben zelden het geduld om na school op de bus te wachten.

Wat boden jullie hen aan in het theater?

Milkman: Heel verschillende dingen: dans, hiphop, rap, poëzie, vechtsporten. We hadden leraren voor alle cursussen, die de kinderen aan het begin van het project toonden wat ze hen wilden leren. De kinderen kozen dan de cursus die ze wilden. Het was de bedoeling dat elke cursus drie maanden zou duren. Sommige kinderen zijn vijf jaar gebleven.

U hebt ze van hun drugsverslaving afgeholpen met danscursussen? Het klinkt bijna te mooi om waar te zijn.

Milkman: En toch was het zo. Met voorstellen die hun creatieve passie aanwakkerden. We hebben het project vanaf het begin wetenschappelijk opgevolgd en de deelnemers voortdurend geïnterviewd. Dankzij die lessen kregen ze een beter gezinsleven, ze hadden minder gevaarlijke vriendschappen en gebruikten minder drugs. En daar hadden we de data voor om het te bewijzen.

In de jaren 1990 kampte IJsland met een groot drugs- en alcoholprobleem bij jongeren. U werd uitgenodigd om lezingen te geven, legde de gezonde manieren om dopamine te gebruiken uit en gaf zo de aanzet voor het zogenaamde IJslandse model. Wat was de toestand toen u er aankwam?

Milkman: In de zomer schijnt de zon er 20 uur per dag. In de hoofdstad Reykjavik maakten jongeren toen letterlijk van de nacht de dag. Ze werden dronken, maakten veel lawaai, kotsten op straat. Er liepen duizenden kinderen rond die hun impulsen niet meer konden beheersen.

Wat werd daartegen gedaan?

Milkman: Eerst werden ze op school ondervraagd. Hoe gaat het met ze? Wat nemen ze zoal? Zijn er problemen in hun familie, op school, in de buurt? Hun antwoorden waren altijd verrassend eerlijk. In 1998 was 42 procent van de 15- tot 16-jarigen in de voorbije 30 dagen dronken geweest, 23 procent had gerookt en 17 procent had cannabis gebruikt. Geen goede cijfers.

Wat was de volgende stap?

Milkman: IJsland heeft er veel geld in geïnvesteerd. Gezinnen kregen een vrijetijdsvoucher ter waarde van 400 euro per kind per jaar. De kinderen konden die voucher inwisselen voor honderden naschoolse activiteiten. Kunst, muziek, voetbal, het hele spectrum. Dat programma werd zeer goed en snel geaccepteerd, en vandaag maakt 96 procent van de zesjarigen er gebruik van. Zelfs onder tieners is dat nog altijd 70 tot 80 procent.

Maar welk effect had dat op het drugsgebruik?

Milkman: In 2018, na twintig jaar preventie, stelden we vast dat de cijfers voor alcohol en cannabis gedaald waren tot respectievelijk 7 en 5 procent en voor het roken van sigaretten tot 3 procent. Een dramatische daling van het drugsgebruik in alle categorieën. En die positieve veranderingen zetten zich door. De IJslandse kinderen zijn nu clean.

Sportclubs en vrijetijdsactiviteiten heb je ook in andere landen. Wat is het geheim van de IJslanders?

Milkman: Met doorzettingsvermogen en toewijding hebben ze een systeem gecreëerd waarbij bijna iedereen voortdurend betrokken is. Je ontmoet elkaar regelmatig met docenten of coaches erbij. Het doel is niet om professionele muzikanten of perfecte atleten op te leiden, maar om karakter te kweken. De logica is eenvoudig: als iedereen na schooltijd iets te doen heeft, is het niet zo makkelijk om kattenkwaad uit te halen. Er is nauwelijks gelegenheid om dat te doen.

Hoe worden de ouders bij het project betrokken?

Milkman: Je zou kunnen zeggen: contractueel. Op de eerste schooldag wordt hun gevraagd een document te ondertekenen. Daarin verplichten ze zich om meer tijd met hun kinderen door te brengen.

Echt waar?

Milkman: Ja, ze beloven daarmee ook dat ze in de gaten zullen houden met wie hun kinderen hun vrije tijd doorbrengen, en dat hun kinderen onder de 16 jaar na tien uur ‘s avonds niet meer buitenkomen. In feite is het een avondklok. Zo elimineer je risicofactoren voor verslaving, die goed gedocumenteerd zijn.

Vinden ouders dat niet te ingrijpend?

Milkman: Het contract is niet wettelijk bindend, maar het is wel effectief. Het spreekt de ouders persoonlijk aan. Maar het motiveert hen ook op een andere manier: als veel gezinnen meedoen, kan geen enkele jongere zeggen: ‘Jullie zijn de strengste ouders van IJsland. Mijn vriend mag dit allemaal wel doen.’ In IJsland en andere landen die deze strategie volgen, zoals Chili of Mexico, wordt het contract meteen ondertekend. Het geeft alle betrokkenen de zekerheid dat ze in dezelfde richting kijken.

Hoe kwalijk is het als vader of moeder geregeld dronken zijn thuis?

Milkman: Het hangt van verschillende factoren af. Als het kind het goed doet op school en geïntegreerd is in een positieve groep leeftijdsgenoten, zien we de ouders als risicofactoren en de school en vrienden als beschermende factoren. Zij kunnen het familiale risico verzachten of zelfs neutraliseren. Dus moet je die factoren buitenshuis versterken.

Is er in zo’n situatie echt een grote kans op succes?

Milkman: Absoluut. In ons Self Discovery-project in Denver hadden we ook kinderen van wie de ouders drugsverslaafd waren, die in de gevangenis hadden gezeten, die ernstige psychologische problemen hadden. Geloof me, ook die ouders wilden dat hun kinderen het op een dag beter zouden hebben. Verslaving slaat trouwens vaak een generatie over. Omdat de kinderen zich realiseren: ik wil het niet doen zoals papa of mama.

Hoe en vanaf welke leeftijd moeten ouders met hun kinderen over drugs praten?

Milkman: Je kunt met jonge kinderen praten over wat gezond is en wat giftig voor het lichaam. Een peuk op straat is vergif. Alcohol ook. Met twaalfjarigen kun je praten over marihuana. En met oudere kinderen kun je sowieso bijna als volwassenen praten.

De meeste tieners zijn slim, ze weten dat drugs en alcohol gevaarlijk voor hen kunnen zijn. Maar ze houden er niet van dat hun wordt verteld wat ze wel of niet moeten doen. Je doet er goed aan om samen met hen na te denken: wat vind je leuk? Wat wil je bereiken? Op school? Na school? Wat wil je doen met je leven? Dan gaan ze zelf doordenken.

Hebt u zelf ooit drugs gebruikt?

Milkman: Ik was verslaafd aan sigaretten. Ik ben twee jaar gestopt, en toen ben ik hervallen. Ik ken alle modellen voor terugvalpreventie, maar die konden me niet beschermen. Ineens zit je in een emotionele crisis en zeg je: ach, wat maakt het ook uit.

Ik zie hier geen asbakken. Hoe bent u gestopt met roken?

Milkman: Het kostte me 365 dagen en een reis naar een klooster in Thailand. Ik onderging daar een ingewikkelde ceremonie, inclusief zweten en een braakmiddel slikken, en aan het eind beloofde ik een aardige monnik dat ik zou stoppen met roken. Die belofte heb ik tot op de dag van vandaag gehouden.

U woont in Colorado, een van de eerste staten in de VS waar cannabis legaal werd. Ook in Europese landen gaan er stemmen op om dat te doen. Wat vindt u daarvan?

Milkman: Politiek gezien heb ik geen duidelijk antwoord. Maar ik weet hoe gevaarlijk het is voor jongeren als het gebruik van een drug wordt genormaliseerd. Bijna de helft van de Amerikaanse staten heeft marihuana gelegaliseerd voor recreatief gebruik. Daardoor gebruiken meer kinderen en jongeren marihuana, ongeacht de leeftijdsgrens van 21 jaar. Uit de statistieken weten we: van elke tien mensen die alcohol proberen, maken er drie misbruik van en raakt er één verslaafd. Hetzelfde geldt voor marihuana en de meeste andere drugs.

Hoe kan cannabis precies schadelijk zijn voor kinderen?

Milkman: De hersenen van tieners zijn nog in ontwikkeling, en de drugs hebben een sterker effect op hen dan op de hersenen van volwassenen. In het midden van de kindertijd en de vroege adolescentie zijn twee processen bijzonder belangrijk: de opnieuw opkomende myelisatie van zenuwcellen en wat wij ‘synaptisch snoeien’ noemen.

Wat betekent dat?

Milkman: Hoewel de hersenen al snel na de geboorte volgroeid zijn, ondergaan ze nog anatomische veranderingen tijdens de adolescentie. Meer zenuwcellen worden bekleed met de stof myeline, die vervolgens neuronale impulsen doorgeven. Dat bevordert sneller denken. Aan de andere kant verbreken de hersenen in die periode ook neuronale verbindingen die niet te vaak worden gebruikt – synaptisch snoeien dus.

En drugs verstoren die processen?

Milkman: In ernstige gevallen kan het leiden tot een verstoring van de hersenfuncties tot op volwassen leeftijd. Cannabis kan ook een genetische aanleg voor schizofrenie activeren. De ziekte, die anders waarschijnlijk niet zou zijn uitgebroken, wordt dan uitgelokt door cannabisgebruik. Het komt hierop neer: hoe vroeger je begint met wiet roken, hoe groter de kans dat je er later in je leven problemen mee krijgt. Het risico neemt af met elk jaar dat je geen wiet rookt.

Voorstanders zeggen: mensen zullen het sowieso gebruiken. Als je cannabis toelaat, wordt het veiliger voor alle betrokkenen. Geen vervuilde stoffen, geen contacten met het criminele milieu.

Milkman: Ik zie dat ook als een voordeel. Maar uit mijn onderzoek blijkt dat de illegale drugsmarkt in de VS ondanks de liberalisering nog altijd erg actief is. Er zijn goedkopere en sterkere middelen beschikbaar. Tegelijkertijd brengt legalisering miljarden dollars belastinggeld in het laatje. Zodra er ondernemerschap met winstbejag bij komt kijken, komt de markt weer op een heel andere manier op gang.

Dus u bent tegen de legalisering van cannabis?

Milkman: Ik zit er ergens tussenin. In de VS zou het volgens mij genoeg zijn geweest om marihuana voor medisch gebruik toe te staan. Mensen die het nodig hebben, moeten het op een gecontroleerde manier kunnen krijgen. Maar het was niet nodig om de drug op deze manier in alle sociale klassen en leeftijdsgroepen te normaliseren.

Aan de andere kant versterkt legalisering de persoonlijke verantwoordelijkheid van mensen om met drugs om te gaan. Ik denk dat een samenleving legalisering kan overleven als ze haar tieners sterk maakt en beschermt.