Zuhal Demir gaat als een wervelwind door het Vlaamse onderwijs. Ruim een half jaar na haar aantreden heeft de N-VA-minister vijanden gemaakt – maar toch net iets meer vrienden. Dat ze daarvoor haar voorganger en partijgenoot Ben Weyts voor de bus moet gooien, vormt geen probleem. ‘De slechte onderwijsresultaten sterken haar.’
‘Dragen computers bij tot een betere onderwijskwaliteit? Waarschijnlijk niet. Kinderen moeten nog kunnen schrijven, zeker in het basisonderwijs. Ze moeten die motoriek leren. Hoe kunnen ze anders ooit een liefdesbrief schrijven?’
Casual trui, jas slordig over de rugleuning van haar stoel – Zuhal Demir beantwoordt vragen in de onderwijscommissie van het Vlaams Parlement. De parlementsleden confronteren de N-VA-minister met de Digisprong, een initiatief van haar partijgenoot en voorganger Ben Weyts. Met een eenmalige investering van 400 miljoen euro wilde Weyts elke leerling vanaf het vijfde leerjaar een eigen laptop geven. Dat geld is intussen op.
Demir is een koele minnaar van Weyts’ idee – dat maakte ze eerder al duidelijk en dat blijkt nu weer in de commissie. De zitting is tekenend voor de eerste zeven maanden van de minister op het departement Onderwijs. Ze neemt een duidelijke stelling in, geheel op de haar kenmerkende manier.
Er is de verwijzijng naar de liefdesbrief, ze maakt een opmerking over haar eigen jeugd (‘Wij hadden geen computer, dus wij mochten naar een keichique ICT-lokaal op school’) en ze geeft Koen Daniëls, de onderwijspitbull van de N-VA, een compliment over zijn kledij: ‘Schoon kostuum.’
‘Zuhal Demir is de juiste persoon, op de juiste plaats, op het juiste moment.’
Vorige week kreeg Demir haar Digisprong 2.0 eindelijk goedgekeurd op de Vlaamse ministerraad. In plaats van individuele computers, gaan de middelen naar collectieve ICT-infrastructuur. Het paradepaardje van Ben Weyts is niet meer.
Slokop
Binnen en buiten de Wetstraat wordt Demir gezien als een wervelwind die haast maakt op Onderwijs – soms tegen beter weten in. De Vlaamse oppositiepartijen noemen het een ‘flipflopbeleid’. Maar Dirk Van Damme, voormalig topman bij de OESO en adviseur van verschillende onderwijsministers, ziet het anders: ‘Demir pakt de koe bij de hoorns. Zij is de juiste persoon, op de juiste plaats, op het juiste moment.’
‘Bij ons leefde er een enorme frustratie dat Weyts te weinig tegen de koepels inging.’
Mocht het nog niet duidelijk zijn: het Vlaamse onderwijs kampt met een crisis. PISA, PIRLS, TIMSS – alle internationale onderwijsbarometers staan op rood. De achteruitgang op het vlak van lezen, wiskunde en wetenschappen is alarmerend. Dat is niet alleen een probleem voor Vlaanderen, maar ook voor de N-VA.
Met het aantreden van Ben Weyts in 2019 kregen de Vlaams-nationalisten eindelijk wat ze wilden: de sleutels van het machtige departement Onderwijs, de grootste slokop van de Vlaamse begroting. Vandaag gaat er 19 miljard euro naartoe, ongeveer een derde van het totale budget. Misschien wel belangrijker dan de harde cijfers is de symboliek van de portefeuille. Via onderwijs kan de N-VA sleutelen aan de socio-culturele software, cruciaal voor de ontwikkeling van de Vlaamse identiteit.
Binnen en buiten de partij oogt de eindbalans van Weyts pover. ‘Bij ons leefde er een enorme frustratie omdat Weyts te weinig tegen de koepels inging’, zegt een N-VA-bron. In plaats van het beleid te verstrakken, hield de Vlaams-Brabander de kerk in het midden. Tijdens de coronacrisis scoorde hij weliswaar punten door de scholen lang open te houden. Maar de tegenvallende resultaten bleven hem achtervolgen.
‘Ben Weyts heeft wel degelijk een koerswijziging ingezet’, zegt Dirk Van Damme. ‘Na de doorgang van Hilde Crevits (CD&V) koos hij resoluut voor het centraal stellen van de onderwijskwaliteit, en dat was de juiste keuze. De invoering van de Vlaamse toetsen, digitale testen Nederlands en wiskunde die leerlingen in totaal vier keer afleggen, was een mijlpaal.’
Na het hoogtepunt van de coronacrisis, rond 2021, kwam alles tot stilstand. ‘In de laatste twee à drie jaar van zijn ambtstermijn kwam er nog weinig in huis van zijn aangekondigde hervormingen’, zegt Van Damme. ‘Volgens mij was het een duidelijke politieke keuze van de N-VA om via Demir krachtiger op het onderwijsbeleid te wegen.’
Solozangeres
Als minister van Omgeving maakte Demir furore in de regering-Jambon (2019-2024). In het PFAS-schandaal rond chemiefabriek 3M en het stikstofdebat liet ze van zich horen. Als ze daarbij haar eigen coalitie onder hoogspanning zette – door de CD&V te irriteren – dan was dat maar zo. Bart De Wever, toen nog partijvoorzitter, noemde haar een ‘solozangeres’.
‘De N-VA heeft geen visie op onderwijs. Hoe verklaar je anders dat ze het beleid van een partijgenoot zo drastisch terugschroeft?’
Demir gaat op hetzelfde elan voort op Onderwijs. Alleen gooit ze deze keer niet de coalitiepartners voor de bus, maar Ben Weyts. De oppositie houdt ondertussen een lijst bij van Weyts’ beslissingen waarover Demir zich kritisch uitlaat. Vlaams Parlementslid Kim Buyst (Groen) somt op: ‘De Digisprong, de invoering van een master basisonderwijs, de titel van leraar-specialist (waarmee scholen de ‘specifieke expertise van hun leraren erkennen en waarderen’, nvdr), … En zo kan ik doorgaan. De N-VA heeft geen visie op onderwijs. Hoe verklaar je anders dat ze het beleid van een partijgenoot zo drastisch terugschroeft?’
Al vroeg in de beleidsperiode viel op hoezeer Demir zich van haar voorganger afzette. Minister Weyts verkondigde nog dat de tanker van het onderwijs was gekeerd. Eind vorig jaar zei minister Demir dat de tanker aan het ‘kelderen’ is.
Nog pijnlijker voor de N-VA werd het toen Demir gevraagd werd naar het uitblijven van de beloofde loonsverhoging voor directeurs. Ze verwees naar de Vlaamse regeringsonderhandelingen van N-VA, Vooruit en CD&V. ‘Ik weet niet wie daarover allemaal heeft onderhandeld in die commissietjes, maar daar is niets voor voorzien. Ik moet op zoek naar heel veel middelen die er gewoon niet zijn.’
‘Als Weyts op schoolbezoek ging, werd dat aangekondigd. Demir komt onverwacht langs, en dan schuift ze gewoon mee aan tafel in de leraarskamer.’
Een van de onderhandelaars in die ‘commissietjes’? Ben Weyts. Maar ook: Demir zelf. Als lid van de centrale werkgroep besliste zij mee over het budget. Een partijbron: ‘Haar uithalen naar Ben beschadigen de partij. Ze voert een strijd tegen de verkeerde persoon.’
Buikgevoel
Gedetacheerde leerkrachten? Opnieuw voor de klas. Nieuwe minimumdoelen (de voormalige eindtermen) voor het lager onderwijs? Die gaan liefst vanaf volgend schooljaar al in. Het regeerakkoord voert een smartphoneverbod voor lagere scholen in? Demir verruimt het naar het secundair onderwijs. Een werkbezoek aan ‘de strengste school van Engeland’ wordt nationaal nieuws. Een N-VA’er: ‘Demir krijgt vrij spel van de partij. De slechte onderwijsresultaten versterken haar positie.’ Een insider: ‘Ze is de gedroomde correctie op Weyts.’
Tegelijk moet ze erover waken ‘dat haar dadendrang niet gekaapt wordt door haar profileringsdrang’, zegt Hannelore Goeman van coalitiepartner Vooruit. Ook Loes Vandromme van regeringspartij CD&V maakt die analyse: ‘Ze durft een aantal zaken te benoemen, maar door vaak vanuit haar buikgevoel te reageren, creëert ze soms chaos op het terrein.’
Een voorbeeld. In normale omstandigheden wordt maandag 30 juni, de laatste schooldag voor de zomervakantie, altijd geschrapt. ‘Maar met de terugval in de schoolprestaties én het lerarentekort zullen we elke schooldag nodig hebben’, aldus Demir. Dat geldt ook voor de scholen die al een vrije dag hadden aangekondigd in hun kalender.
‘In die zin zit er veel continuïteit in het beleid van Demir’, zegt lerarenopleider Johan De Wilde (Odisee). ‘Net als Weyts verrast ze met laattijdige aankondigingen en beslissingen. Bij Demir gaat het zelfs om micromanagement. En dat terwijl ze op het terrein juist snakken naar voorspelbaarheid. Onderwijs is geen tanker, maar een enorme vloot. Toch wil Demir in haar kleine bootje snel voorop varen, zonder al te veel achterom te kijken.’
In de leraarskamer
Met die zienswijze is Nancy Libert het niet eens. De topvrouw van de socialistische vakbond ACOD Onderwijs looft de ‘stijlbreuk’ op het departement. ‘Ze is ongeduldig en haar temperament verschilt erg van dat van Weyts’, zegt ze. ‘Uiteraard kan ze die tanker niet zomaar keren, maar ze staat veel meer open om te luisteren.’
‘Net als Weyts verrast Demir met laattijdige aankondigingen en beslissingen. Bij Demir gaat het zelfs om micromanagement.’
Veelzeggend vindt Libert de manier waarop Demir haar agenda organiseert. ‘Als Weyts een keer op schoolbezoek ging, werd dat aangekondigd. Demir komt vaak onverwacht langs, en schuift dan gewoon mee aan tafel in de leraarskamer. Daar hoor je andere verhalen dan bij een zorgvuldig geregisseerd schoolbezoek.’ Het algemeen smartphoneverbod is wellicht een uitloper van die terreinkennis, denkt Libert. ‘Ik weet zeker dat leerkrachten haar in de leraarskamer hebben verteld hoezeer ze worstelen met die telefoon in de klas.’
Van Damme staat kritisch tegenover Demirs omgang met de vakbonden. Als een van de auteurs van het rapport van de Commissie van Wijzen stelde hij in de vorige regeerperiode voor om onder meer de 38-urige werkweek in te voeren voor leerkrachten – tevergeefs. ‘Van alle politieke partijen is de N-VA op dit moment het meest gevoelig voor vakbondsprotest’, vindt Van Damme.
Vanuit de oppositie jaagt de Open VLD Demir op. Ben Weyts heeft de ‘lieve vrede met de vakbonden afgekocht’, vindt Vlaams Parlementslid Stephanie D’Hose, onder meer met het project ‘Samen school maken’, waarin leerkrachten vrijgesteld kunnen worden om vakbondswerk te verrichten. ‘Dat gaat over zo’n 300 mensen, hebben wij berekend, en het is een structurele kostenpost van 15 miljoen euro’, zegt D’Hose. Nancy Libert wuift de aantijging van ‘afkopen’ weg, en zegt dat het geld uit de collectieve arbeidsovereenkomst kwam.
Van Boeve naar Vanobbergen
Ook de koepels lijken mee te gaan in Demirs verhaal. Onder Weyts was de relatie verzuurd. Het Katholiek Onderwijs van de toenmalige topman Lieven Boeve trok naar het Grondwettelijk Hof tegen de eindtermen van de tweede en derde graad secundair onderwijs, en kreeg in 2022 gelijk.
‘Met de komst van Bruno Vanobbergen als nieuwe topman is de relatie verbeterd’, zegt Van Damme. ‘Ook de verhouding tussen Demir en Koen Pelleriaux van het GO! is goed. Geen enkele minister investeerde zoveel in een werkbare relatie met de koepels als Demir.’
‘Eigenlijk voert Demir ons beleid uit.’
De Wilde ziet een strategie bij de koepels. ‘Ze nemen het discours van de minister over door mee te spreken over het belang van een “kennisrijk curriculum”. Vanobbergen gaat verder in de verleiding van de N-VA en stelt zijn hoofdkwartier aan de Guimardstraat in Brussel voor als een Voka van de katholieke scholen.’ Daarmee verwijst hij naar de Vlaamse werkgeversorganisatie die De Wever ooit lachend ‘zijn baas’ noemde. ‘Vanobbergen doet dat volgens mij in de hoop dat hij de diensten kan blijven verlenen die hij wil. Ik denk bijvoorbeeld aan de minimumdoelen vertalen in eigen leerplannen. Dat maakt het moeilijker om breed bruikbaar lesmateriaal te ontwikkelen, wat dan weer een voorwaarde is voor de verbetering van de onderwijskwaliteit. Leven en laten leven is iets anders dan samen een langetermijnbeleid uitstippelen, wat het algemeen belang vraagt.’
De cruciale vice
Met de strijd voor Nederlands en wiskunde en tegen de ‘pretpedagogie’ en invulboeken zitten Demir en Weyts op dezelfde lijn. Toch zeggen verschillende parlementsleden dat beide excellenties soms uit een andere partij lijken te komen. Volgens Hannelore Goeman is – weinig verrassend – de toetreding van Vooruit tot de Vlaamse regering de gamechanger. ‘Eigenlijk voert Demir ons beleid uit’, zegt ze. In elk geval heeft Demir een goede verstandhouding met Vooruit in het algemeen en met voorzitter Conner Rousseau in het bijzonder.
Buyst zegt dat Demir ‘bijna met dedain’ spreekt over maatregelen van Weyts. Verschillende bronnen wijzen erop dat Demir maar een deel van de medewerkers van Weyts meenam naar haar kabinet. ‘Bepaalde mensen wilde zij mordicus niet, en vice versa.’ Een Vlaamse minister noemt de sfeer tussen beiden op ministerraden ‘onderkoeld’.
Twee N-VA-bronnen situeren het begin van die verslechterde relatie in de vorige regering, meer precies in het stikstofdossier. Demir zou te weinig steun hebben ervaren van Weyts, die als viceminister-president een cruciale rol speelde. Het ging pas echt mis tussen de twee toen De Wever niet Demir, maar Weyts opnieuw het viceminister-presidentschap gunde in de huidige regering-Diependaele. ‘Dat heeft ze nooit kunnen aanvaarden.’
Hoe het ook zij, Demir verkeert in een staat van genade die Weyts al een tijd was kwijtgeraakt. En daar zal de Limburgse nog even van kunnen genieten. De PISA-testen van dit jaar zijn al afgenomen, de resultaten kennen we eind 2026. Als de Vlaamse leerlingen opnieuw slecht scoren, kan Demir weeral wijzen naar Weyts. ‘Maar vanaf dan’, zegt een N-VA’er, ‘kan ze zich niet meer verstoppen.’
