De affaire-De Bleeker uitgelegd: ‘De Croo heeft van een onschuldige “fout” een politieke kwestie gemaakt’

Ten grondslag aan de affaire-De Bleeker ligt een ‘fout’. Niet in de begroting voor 2023, maar in de toelichting bij die begroting. De begrotingstechnische complexiteit en de mist die errond is gespuid, maken de zaak ingewikkeld. Mark Deweerdt, gewezen politiek journalist en voormalig kabinetsmedewerker van onder meer Yves Leterme en Geert Bourgeois, schept verheldering.

1. Om welke ‘fout’ gaat het?

Op 10 november diende de regering-De Croo bij de Kamer van Volksvertegenwoordigers de ontvangstenbegroting en de uitgavenbegroting voor 2023 in, alsook de Algemene toelichting bij de begrotingen. In dat laatste document zet de regering haar begrotingsbeleid uiteen. Zo geeft ze een overzicht van de maatregelen die ze genomen heeft om de inkomsten en uitgaven te verhogen of te verlagen, of die een weerslag hebben op de inkomsten en de uitgaven. De Algemene toelichting slaat ook de brug tussen de ontvangsten- en de uitgavenbegroting. Er staat in hoeveel het verschil tussen de inkomsten en de uitgaven bedraagt, en dus hoe groot het begrotingstekort is.

Precies op dat punt is het misgelopen. In de Algemene toelichting die op 10 november is ingediend, raamt de regering het nominale begrotingstekort van de federale overheid voor volgend jaar op 25,064 miljard euro of 4,4% van het bbp, en het structurele tekort (dat geen rekening houdt met de eenmalige inkomsten en uitgaven) op 19,384 miljard euro of 3,4% van het bbp.

Een maand eerder, op 11 oktober, had eerste minister Alexander De Croo (Open VLD) bij het voorlezen van de Federale beleidsverklaring in de Kamer gezegd dat het structurele begrotingstekort volgend jaar op 2,9% zal uitkomen. Dat het volgens de Algemene toelichting 3,4% zou zijn, was vervelend voor de premier.

2. Hoe is de ‘fout’ kunnen gebeuren?

Om op die vraag te antwoorden, moeten we terugkeren naar het begrotingsconclaaf van begin oktober. Om de hoge energierekening van de gezinnen te verlichten, had de regering eerder al het btw-tarief op gas en elektriciteit tijdelijk verlaagd van 21 naar 6%, en wel tot 31 maart 2023. Tijdens het begrotingsconclaaf besliste ze de tijdelijke btw-vermindering te verlengen indien de energieprijzen hoog zouden blijven, en in het andere geval de btw op gas en elektriciteit permanent op 6% te brengen, maar de minderinkomsten te compenseren door de accijnzen (voor grootverbruikers) te verhogen. Wanneer de permanente verlaging zou ingaan, zou later bepaald worden.

Toen staatssecretaris voor Begroting Eva De Bleeker (Open VLD) en haar medewerkers de Algemene toelichting schreven, hebben ze er rekening mee gehouden dat de btw op gas en elektriciteit volgend jaar hoe dan ook 6% zal zijn. Of het nu tijdelijk dan wel permanent is, het is een zekerheid. Met de (eventuele) opbrengst van de accijnsverhoging is geen rekening gehouden. Het is immers niet zeker wanneer die ingaat, het is zelfs niet zeker of ze al in 2023 ingaat. Het kabinet handelde wijs, maar kwam zodoende aan een structureel tekort van 3,4%.

In het tekort van 2,9% waarover premier De Croo het had, is de permanente btw-verlaging wél gecompenseerd door een accijnsverhoging en dus ‘budgetneutraal’. De inkomsten liggen daardoor 1,325 miljard euro hoger, het tekort ligt evenveel lager.

Voor de begroting zelf maakt dat geen verschil. Omdat er voor de accijnsverhoging nog geen wettelijke basis was, kon de (eventuele) opbrengst ervan niet in de ontvangstenbegroting opgenomen worden. Bij de raming van het structurele saldo – een theoretische oefening, want pas eind 2023 zal duidelijk worden hoe groot het werkelijk is – hield De Croo daar wel rekening mee. Politiek gezien oogt een tekort van 2,9%, net onder de ‘magische’ 3%, fraaier dan een tekort van 3,4%.

3. Wie heeft de ‘fout’ opgemerkt en wie is er verantwoordelijk voor?

Toen hij, ter voorbereiding van de vergadering van de Kamercommissie voor Financiën van 14 november, de Algemene toelichting las, viel het N-VA-Kamerlid Sander Loones op dat het structurele tekort (3,4%) hoger was dan wat premier De Croo op 11 oktober had gezegd (2,9%). Hij verweet de premier fout te hebben gecommuniceerd en het structurele tekort opgesmukt te hebben.

Er kan geen twijfel over bestaan dat staatssecretaris De Bleeker en haar kabinet het ‘foute’ cijfer in de Algemene toelichting hebben gezet. Ze heeft op 14 november in de Kamercommissie zelfs uitgelegd hoe ze aan 3,4% gekomen is.

Alleen: die Algemene toelichting is niet het werk van De Bleeker en haar kabinet alleen. Daar is de hele regering bij betrokken, in de eerste plaats de premier en de zeven vicepremiers, en hun kabinet. Zij allen hebben ten minste één raadgever om het begrotingsbeleid en de opmaak en uitvoering van de begroting op te volgen.

De vraag is gerezen of het kabinet-De Croo de ‘foute’ versie van de Algemene toelichting heeft goedgekeurd. De premier ontkent in alle toonaarden. Nochtans wijst alles erop dat, indien er geen expliciete instemming was, er tenminste impliciete toestemming is gegeven.

Open VLD-voorzitter Egbert Lachaert heeft de ‘materiële vergissing’ aangegrepen om, ter wille van het partijbelang, De Bleeker naar de uitgang te duwen.

Op 17 november werd De Croo over de kwestie ondervraagd in de Kamer. Hij bleef opvallend vaag en spuide mist. Hij had het omstandig over een ‘materiële vergissing’, over begrotingsneutraliteit en over het in overeenstemming brengen van de Toelichting met de begrotingsnotificaties, maar zei op geen enkel moment wat de ‘vergissing’ concreet inhield en noemde nooit een cijfer. Voelde hij toen al nattigheid?

Daags nadien, op 18 november, werd De Bleeker gedwongen ontslag te nemen. Een week later begonnen WhatsApp- en e-mailberichten te circuleren waaruit zou blijken dat het kabinet-De Croo akkoord was gegaan met de versie van de Algemene toelichting die op 10 november bij de Kamer is ingediend. Het kabinet en de premier zelf ontkenden en ontkennen dat.

Knack heeft op 12 december het WhatsApp-verkeer en op 16 december het e-mailverkeer gepubliceerd, en daar terecht uit geconcludeerd dat het kabinet-De Croo geen opmerkingen heeft gemaakt over het begrotingstekort.

Het klopt dat het kabinet-De Croo, op 9 november, om 13.28 uur en in de vorm van ‘track changes’ bij de oorspronkelijke tekst, aan het kabinet-De Bleeker heeft laten weten dat de beslissing over de ofwel tijdelijke ofwel permanente verlenging van de btw-verlaging niet correct was weergegeven en de juiste beslissing heeft meegedeeld. Dat is ook wat premier De Croo op woensdag 14 december zei in de Kamercommissie voor Binnenlandse Zaken, waar hij over de kwestie geïnterpelleerd werd. In zijn omstandige antwoord spuide hij opnieuw mist: ‘We hebben niet alleen aangegeven dat er een fout was. We hebben ook uitgelegd wat er fout was. We hebben ook herinnerd aan de beslissing van de regering. We hebben herinnerd aan wat er in de begrotingsnotificaties stond.’

Alleen: dáár gaat het niet over. Het kabinet-De Bleeker heeft de foute tekst aangepast. De conclaafbeslissing staat dan ook correct in de Algemene toelichting die op 10 november is ingediend. Maar daar gaat het dus niet over. Het gaat over het cijfer van het nominale en van het structurele tekort van de federale overheid (en bijgevolg ook over het tekort van de gezamenlijke overheid, zijnde de federale overheid en deelstaten).

Welnu, uit de documenten die Knack publiceerde, blijkt dat het kabinet-De Croo op geen enkel ogenblik en op geen enkele manier aan het kabinet-De Bleeker heeft laten weten dat al die cijfers ‘fout’ waren. Het is toch wel heel opmerkelijk dat men op het kabinet-De Croo een tikfout in ‘stellen’ heeft gezien – er stond ‘stelen’ –, maar niet zou hebben gezien dat er op meer dan één pagina en in meer dan één tabel tekortcijfers stonden die hoger waren dan de cijfers die de premier op 11 oktober had meegedeeld.

Niet alleen het kabinet-De Croo heeft over al die verkeerde cijfers geen opmerkingen gemaakt, ook geen van de zeven vicepremierkabinetten heeft dat gedaan. Twee vicepremiers hebben zelfs hun handtekening onder de ‘foute’ Algemene toelichting gezet en die dus expliciet gevalideerd: Vincent Van Quickenborne (Open VLD), als voogdijminister van staatssecretaris De Bleeker, en Vincent Van Peteghem (CD&V), als minister van Financiën.

Zelfs indien het kabinet-De Croo niet expliciet akkoord is gegaan met de Algemene toelichting, dan heeft het, door geen opmerkingen over de ‘foute’ cijfers te maken, in elk geval zijn impliciete instemming gegeven. Dat verklaart waarom De Croo in zijn antwoord op de vragen van 17 november en de interpellaties van 14 december geen cijfers heeft genoemd en mist heeft gespuid door enkel te spreken, en dan nog in vage bewoordingen, over de verkeerde weergave van de conclaafbeslissing in de oorspronkelijke (door De Bleeker gecorrigeerde en dus niet-ingediende) versie van de Algemene toelichting.

4. Hoe is met de ‘fout’ omgegaan?

Al op 14 november en uiterlijk in zijn antwoord op de vragen die hem op 17 november in de Kamer zijn gesteld, had premier De Croo ootmoedig kunnen bekennen dat er een onjuiste versie van de Algemene toelichting was ingediend, dat dit een collectieve verantwoordelijkheid was, die van zijn kabinet inbegrepen, en dat er een nieuwe, correcte versie wordt ingediend.

Dat laatste is gebeurd, maar de collectieve verantwoordelijkheid is niet genomen. In de plaats daarvan heeft Open VLD-voorzitter Egbert Lachaert, met instemming en medewerking van De Croo – en ook van het Paleis – de ‘materiële vergissing’ aangegrepen om, ter wille van het partijbelang, De Bleeker naar de uitgang te duwen en Alexia Bertrand binnen te halen. Een plotse ingeving was dat kennelijk niet.

Begin dit jaar al, aldus De Tijd (26 november), speelde Lachaert met het idee De Bleeker te vervangen. De Open VLD-voorzitter had zijn oog laten vallen op Bertrand, de fractieleider van MR in het Brussels parlement. Sinds juli lag ze op ramkoers met MR-voorzitter Georges-Louis Bouchez, omdat die haar niet tot minister van Buitenlandse Zaken had benoemd. ‘Ik leerde Alexia onmiddellijk na de regeringsvorming kennen. Ik raakte snel van haar onder de indruk. Ik was me bewust van haar moeilijke situatie bij de MR, maar kon haar niets bieden’, verklapte Lachaert aan De Standaard op 26 november.

Maar kijk, na 14 november had hij wel iets te bieden: de portefeuille van Begroting in de Vivaldi-regering. Zo kon hij zich ontdoen van De Bleeker, kon hij ‘Alexia’ binnenhalen en kon hij, last but not least, die vervelende Bouchez een fikse hak zetten.

Van een begrotingsrechtelijk onschuldige ‘fout’, die makkelijk te verklaren en recht te zetten was, hebben Lachaert en De Croo, door De Bleeker te ontslaan en Bertrand aan te werven, een political issue gemaakt – een Politikum, zoals de Duitsers zeggen.

Wie wind zaait, zal storm oogsten. En het ziet er niet naar uit dat de storm snel zal gaan liggen.

Mark Deweerdt (1952) was redacteur en tussen 1989 en 1993 hoofdredacteur bij De Standaard. Daarna werd hij redacteur bij De Financieel-Economische Tijd/De Tijd. In 2009 werd hij kabinetsmedewerker van Yves Leterme, Kris Peeters, Herman Van Rompuy en Geert Bourgeois.