‘Beste Burger’ is Knack-held van de Democratie

Beste Burger, een recept voor beleidsparticipatie voor álle burgers dat werd uitgewerkt door De Zuidpoort, mag zich Knack-held van de Democratie noemen. In oktober begon onze zoektocht naar initiatieven die de democratie versterken. Uit 125 inzendingen kwam Beste Burger als sterkste uit de bus.

‘Ik moet even gaan zitten’, zegt Steven Van Hemelryck wanneer we hem bellen om te vertellen dat de professionele jury Beste Burger tot Knack-held van de Democratie uitroept. Van Hemelryck is beleids- en vormingsmedewerker bij De Zuidpoort, een organisatie in het Gentse die een megafoon zet op de stem van mensen met armoede-ervaring. Structurele armoedebestrijding is pas mogelijk is als er geluisterd wordt naar wat mensen in armoede zelf te vertellen hebben, stellen ze.

Met Beste Burger schreef De Zuidpoort een stappenplan voor volwaardige beleidsparticipatie. De jury bekroont dit initiatief omdat het een brug slaat tussen leefwerelden die steeds verder uit elkaar lijken te liggen, burgers actief betrekt bij het beleid en mensen die dreigen af te haken terug laat deelnemen aan de democratie.

‘Beleidsmakers leven in een heel andere wereld dan mensen in armoede’, beaamt Van Hemelryck. ‘Daarom komen ze regelmatig bij ons aankloppen om te informeren naar het perspectief van mensen in armoede. Dat is waardevol, want alleen de betrokkenen weten hoe het is om zo te leven. We geloven dan ook dat de sleutel voor echte armoedebestrijding daar ligt, en dat die brug tussen beide werelden nodig is. Als mensen met armoede-ervaring mee het beleid kunnen schrijven, dan zullen er betere oplossingen uit de bus komen voor hun problemen.’

In 2023 leefden in het Vlaamse Gewest meer dan een half miljoen mensen (7,8 procent) in een gezin met een inkomen dat onder de Belgische armoededrempel lag. Die drempel wordt jaarlijks opnieuw berekend op basis van het inkomen van alle Belgen in dat jaar. Voor 2023 werd de armoededrempel vastgelegd op 1450 euro netto per maand voor een alleenstaande en op 3045 euro voor een gezin met twee volwassenen en twee kinderen. In België leeft 12,3 procent van alle inwoners (dat is een op acht mensen) in een gezin met een inkomen onder die drempel.

‘Er leven meer mensen in armoede dan velen denken’, zegt Van Hemelryck. ‘Hoewel beleidsmakers hun stem wel willen vertegenwoordigen, slaan ze de bal soms mis. Veel mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties voelen zich daardoor niet gezien, zijn kwaad of wantrouwig tegenover politici. Of erger: ze haken af.’

Wantrouwen

Amper twee dagen na het telefoongesprek lopen we De Zuidpoort binnen. In allerijl trommelde Van Hemelryck een groep mensen met armoede-ervaring op die wel wat te vertellen hebben over politiek en beleidsparticipatie.

‘Ik heb nooit veel geloof gehad in politiek’, steekt Bram (38) van wal. Om zijn uitspraak te illustreren, verwijst hij naar de regels rond de lage-emissiezone die sinds januari 2020 in de Gentse binnenstad zijn ingegaan om er de luchtkwaliteit te verbeteren. Kort door de bocht betekent dat dat vervuilende wagens er niet langer welkom zijn. Volgens Bram is het een maatregel die vooral mooi uitpakt voor wie er warmpjes bij zit. ‘Wie geld heeft, kan het stadscentrum inrijden met zijn dure elektrische wagen, of kan een dagpas kopen en met zijn vervuilende auto blijven rondrijden. Wie dat niet kan betalen, rijdt zich suf om te geraken waar die moet zijn, waardoor die net méér uitstoot. Draait het dan wel om die luchtkwaliteit of dienen die regels om de stadskas te spijzen?’

Marianne (50) treedt hem bij. ‘Het lijkt wel alsof mensen in armoede het klimaatprobleem moeten oplossen, terwijl rijken de maatregelen gewoon afkopen. Op die manier gaan mensen in armoede steeds minder geven om het klimaat, terwijl het een serieus probleem is dat we allemaal samen moeten aanpakken.’

‘Ook door de invoering van de lage-emissiezone worden mensen in armoede uit het stadscentrum van Gent verdrongen’, merkt Jurgen (30) op. ‘Buiten de stad is het misschien goedkoper wonen, maar het openbaar vervoer laat er te wensen over. Dat wordt steeds duurder en minder kwalitatief.’ Jurgen noemt het laatste nieuwe vervoersplan van De Lijn dat begin januari van kracht werd ‘een ramp’ voor mensen die van en naar de rand van de stad moeten reizen. ‘Hoe verwacht u dat we vertrouwen hebben in beleidsmakers als hun beslissingen zo in ons nadeel spelen?’

Participatie

Eind 2018 presenteerde het gloednieuwe stadsbestuur van Gent fier het bestuursakkoord voor de zes daaropvolgende jaren. Het nieuwe college beloofde daarin stappen te nemen om bewoners nog nauwer en actiever te betrekken bij het stadsbeleid. ‘Participatie werd hoog op de agenda gezet’, zegt Van Hemelryck. ‘Dat zou namelijk leiden tot een breder draagvlak voor het beleid en een sterkere band tussen burger en bestuur.’

Juist, dachten ze bij De Zuidpoort. Alleen bleek de weg naar dat bestuursakkoord bezaaid met zoveel drempels dat de tekst voor heel wat mensen dode letter bleef. ‘Als Gentenaar moest je al weten dat er een akkoord was, over een toestel met een internetverbinding beschikken om de tekst te vinden, Nederlands kunnen lezen, de informatie begrijpen en de moed opbrengen om maar liefst 54 pagina’s door te nemen’, zegt Van Hemelryck. ‘Dat kon beter.’

‘Veel mensen in armoede hebben het gevoel dat ze niet meer kunnen participeren aan de samenleving, en al zeker niet aan het beleid’, zegt Van Hemelryck. ‘Nochtans is participatie belangrijk om volwaardig en evenwaardig lid te zijn van een samenleving.’

Omdat De Zuidpoort de participatie van mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties ernstig neemt en wil stimuleren, bedacht de organisatie Beste Burger. ‘Zoals de mensen met armoede-ervaring vertellen, hebben ze niet het gevoel dat er echt naar hen geluisterd wordt als ze slechts één keer gevraagd worden om hun perspectief te geven om daarna nooit meer iets van de beleidsmakers te horen’, zegt An Bistmans, voorzitter van De Zuidpoort. ‘Hoewel Gent een vrij sociale stad is die zijn best doet om de problemen van mensen aan te pakken, zijn de inspraakmomenten niet overwegend positief geweest. En dat geldt niet alleen voor mensen in armoede. Beleidsparticipatie is immers veel meer dan inspraak. Daarom zijn we bij De Zuidpoort beginnen nadenken over hoe échte participatie eruit zou moeten zien. Beste Burger is het resultaat van dat denkproces.’

‘Zo’n 45 mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties hebben samen met een handvol medestanders onderzocht wat ze nodig hebben om mee het beleid te bepalen’, vervolgt Van Hemelryck. ‘Beste Burger werd een stappenplan waarmee beleidsmakers concreet aan de slag kunnen, waarin drempels weggewerkt worden zodat beleidsparticipatie mogelijk is voor iedereen.’ De Zuidpoort gelooft dat haar aanbevelingen niet alleen mensen in armoede, maar ook mensen in andere maatschappelijk kwetsbare situaties beter kan betrekken bij het beleid.

‘Beste Burger is een poging om een grote groep mensen die zich momenteel uitgesloten voelt terug te betrekken bij de democratie’, zegt Van Hemelryck. ‘Participatie is meer dan alleen deelnemen. Als mens moet je het recht hebben om meer te zijn dan enkel een gebruiker van wat de samenleving biedt. Het gaat om mee het leven vormgeven, mee kunnen kiezen wat er is én hoe het werkt.’

Empathie

Beste Burger is een plan dat bestaat uit vijf stappen die beleidsmakers kunnen volgen om participatie voor alle burgers mogelijk te maken.

‘Beleidsparticipatie begint én eindigt met vertrouwen’, zegt Van Hemelryck, die daarmee verwijst naar de eerste en de laatste stap in het proces. Maar dat dat vertrouwen niet zomaar uit de lucht komt vallen, blijkt uit wat Bram, Jurgen en Marianne eerder vertelden.

‘Beleidsmakers moeten aanspreekbaar zijn en in dialoog treden met burgers’, zegt Van Hemelryck. Een dialoog die essentieel is voor beleidsmakers om zich in te leven in de wereld van mensen in armoede, een vorm van empathie die volgens mensen met armoede-ervaring meestal ontbreekt, maar nodig is om het nodige vertrouwen op te bouwen.

Volgens Hülya (38) is het voor beleidsmakers die veel geld verdienen immers vrijwel onmogelijk om nog zich op een empathische manier te verbinden met doorsnee burgers. ‘Daarom zouden in het parlement gewone mensen moeten zetelen. Zij weten welke problemen er echt zijn.’

‘Inspraak krijgen is belangrijk, maar nog geen volwaardige participatie’, waarschuwt Van Hemelryck. De tweede stap van Beste Burger gaat dan ook daarover: mensen willen mee beslissen over thema’s die hen bezighouden en hun ervaringen, ideeën en suggesties terugvinden in het beleid.

Dat gebeurt te weinig, aldus Bram, die vindt dat er te veel schijnparticipatie is en daardoor zijn motivatie dreigt te verliezen. ‘Als we mee mogen nadenken over de inrichting van een park, mogen we misschien nog kiezen waar er een bank geplaatst wordt. De belangrijke beslissingen zijn al lang boven onze hoofden genomen.’

‘Daarom is het belangrijk om burgers mee te nemen in élke fase van het project’, zegt Van Hemelryck, die daarmee de volgende stap van Beste Burger aanraakt. ‘Te vaak mogen mensen één keer hun ervaring delen of hun mening geven om daarna nooit meer iets van de beleidsmakers te horen.’

Marianne herinnert zich dat ze tijdens de coronapandemie in het Vlaams Parlement het perspectief van mensen in armoede mocht weergeven. ‘Ik vertelde er over het dure materiaal dat ik me moest aanschaffen zodat mijn zoon, die voor bakker studeert, zijn praktijklessen van thuis uit kon volgen. De parlementsleden vielen uit de lucht bij het horen van onze verhalen, ze leken niet te weten wat armoede is. Achteraf heb ik nooit vernomen wat er met die input gedaan is. Dat zou nochtans helpen om het vertrouwen in de politiek te versterken.’

Hülya heeft op haar beurt nog nooit een inspraakmoment kunnen bijwonen. ‘Helaas worden die telkens georganiseerd op momenten dat ik moet werken. Dat geeft me ook het gevoel dat mijn mening niet zo belangrijk is, of dat ze geen idee hebben van hoe mijn leven eruitziet. Mensen in armoede werken vaak niet volgens de klassieke kantooruren.’

‘Het vraagt van burgers een serieuze inspanning om mee te denken over beleidskwesties’, zegt Van Hemelryck. ‘Daarom pleiten we in een volgende stap voor een aanpak op maat waarin de inhoud en het proces afgestemd worden op de mensen die beleidsmakers willen betrekken.’ Daarom spoort De Zuidpoort beleidsmakers aan om in te zetten op heldere communicatie.

Het stappenplan van Beste Burger eindigt daar waar alles mee begint. ‘Uiteindelijk gaat het over wederzijds vertrouwen tussen beleidsmakers en burgers’, zegt Van Hemelryck. ‘Het verhogen van de participatie van burgers is een leerproces voor alle betrokken partijen. Zeker voor mensen in maatschappelijk kwetsbare situaties is de uitdaging groot. De verhalen van Bram, Jurgen, Marianne en Hülya tonen aan dat er weinig positieve ervaringen zijn met beleidsparticipatie. Maar stilaan komen die er wel, en daarmee kan het vertrouwen groeien’, besluit Van Hemelryck.

Dialoog

Op vraag van het Gentse stadsbestuur organiseerde De Zuidpoort intussen vier vormingen over Beste Burger. ‘Die opleidingen gaven ons enerzijds meer inzichten in de manier waarop mensen in armoede beleidsparticipatie ervaren’, vertelt Eline Schmidt, stadsmedewerker voor de Dienst Beleidsparticipatie. ‘Anderzijds werden we als stad uitgedaagd onze gangbare werkwijzen in vraag te stellen. Beste Burger gaf ons verfrissende inzichten en concrete tips om mee aan de slag te gaan.’

Hoewel Gent een vooruitstrevende stad is met een goed uitgebouwde Dienst Beleidsparticipatie die dit jaar haar 25e verjaardag viert, kan volgens Schmidt niet over élke beslissing een inspraakmoment georganiseerd worden. ‘Soms moet een stad ook gewoon beslissingen nemen en uitvoeren’, stelt ze. ‘Maar als we voor beleidsparticipatie gaan, moeten we het grondig doen en de aanbevelingen van Beste Burger zoveel mogelijk toepassen.’

Op 13 oktober worden lokale en provinciale verkiezingen gehouden. Blijven de aanbevelingen van Beste Burger overeind als de samenstelling van het stadsbestuur verandert? ‘Dat is een goede vraag’, zegt Schmidt. ‘We kunnen alleen maar hopen dat de lange traditie van beleidsparticipatie niet overboord gegooid wordt.’

Bistmans ziet de laatste jaren een steeds strengere houding van beleid tegenover mensen in armoede. ‘Zowat alle partijen lijken te zeggen dat ze al veel doen voor mensen in die situatie, en dat het hun eigen verantwoordelijkheid is om eruit te geraken. Wie daar niet in slaagt, heeft dat dus aan zichzelf te danken.’

Ook Bram vraagt zich af waar de linkse partijen gebleven zijn. ‘Inhoudelijk zijn alle politieke partijen naar rechts opgeschoven’, zegt hij. ‘Extreemrechts is in opmars, andere partijen worden bang en volgen hun voorbeeld.’ Volgens hem is het wantrouwen in de politiek koren op de molen van het Vlaams Belang. ‘Door het cordon sanitaire hebben ze nooit de kans hebben gekregen om het te verkloten’, zegt hij. ‘Daardoor heeft het Vlaams Belang veel macht gekregen.’

Tot slot vraagt Jurgen zich met een bang hart af wat het verkiezingsresultaat zal betekenen voor armoedebestrijding. ‘Misschien zullen we gewoon nog actiever moeten worden’, zegt hij. ‘Hoe dan ook zal De Zuidpoort voor mij belangrijk blijven. Door mee vormingen te geven en verhalen te delen die anderen inzicht geven in wat armoede is, hoop ik op mijn manier bij te dragen aan positieve verandering.’