Op de Internationale Dag van de Alfabetisering, 8 september, pleitten experts, schrijvers en academici om weer meer met de hand te schrijven. Want in een wereld die gedomineerd wordt door schermen, doen pen en papier je beter leren, herinneren en logisch nadenken.
Maart 2020. Midden in de coronapandemie sluiten scholen en universiteiten de deuren. Afstandsonderwijs wordt de norm. De noodzaak om hierbij schermen en toetsenborden in te zetten, geeft een fikse duw aan de digitalisering van de leermiddelen. Vandaag zijn ze niet meer weg te denken uit het secundair en hoger onderwijs, tot op het punt dat ze het klassieke ‘schrijven in een schrift’ dreigen te verdringen.
Maandag verscheen een open brief die uiting gaf aan de bekommernis over het wegdeemsteren van het handschrift onder jongeren. En dat terwijl wetenschappelijk onderzoek net aantoont dat “schrijven met de hand niet alleen het leerproces versterkt, maar ook het mentaal welzijn bevordert en creativiteit stimuleert”.
Ondertekenaars zijn onder meer schrijvers als Marc de Bel en Kristien Hemmerechts, filosoof Ignaas Devisch, opiniemaker Noël Slangen, ondernemer Steven Van Belleghem en Petra De Sutter, rector van de Universiteit Gent. De Sutter: ‘Onze oproep lijkt misschien wat nostalgisch, maar is gebaseerd op stevige wetenschappelijke fundamenten”, vult ze desgevraagd aan. “Een tekst met de hand schrijven laat in het brein van leerlingen een veel sterkere indruk achter.’
De voormalige minister erkent dat het ondenkbaar is dat handgeschreven notities ooit de laptops zullen verdringen uit de auditoria. Maar in het lager en secundair onderwijs mogen pen en papier niet verdwijnen, vindt ze. ‘Anders dreigen toekomstige generaties bepaalde cognitieve functies niet te ontwikkelen.’
Motorische sporen
Schrijven met de hand biedt inderdaad tal van voordelen, en wel vanaf een heel jonge leeftijd. ‘Het is een fundamenteel onderdeel van de basisvaardigheden om taal machtig te worden”, zegt professor Séverine De Croix (UCL). Zij is gespecialiseerd in de didactiek van het Frans en de hedendaagse literatuur.
Het handschrift beheersen, stelt ze, is onmisbaar voor de automatisering van de tekstproductie, die samen met tekstplanning en tekstrevisie de kern vormt van het schrijfproces. ‘Automatisering betekent dat letters schrijven en nadenken over spelling geen cognitieve inspanning meer vergen’, legt ze uit.
‘En dat vereist oefening. Voor jonge kinderen die leren schrijven, verloopt die automatisering via het handschrift. Aan het einde van de derde kleuterklas worden ze blootgesteld aan verschillende lettervormen en leren ze die te herkennen. Dat gebeurt zowel via visuele herkenning als via productie. Met andere woorden: kinderen moeten de letters op zicht kunnen onderscheiden én ze zelf kunnen schrijven, zodat ze het visuele en het motorische met elkaar verbinden.’
Dat wordt bevestigd door Marie Van Reybroeck, professor aan de faculteit psychologie van de UCL en verantwoordelijk voor het DeliLab (Development of Literacy Lab): ‘Onderzoek toont aan dat kinderen die leren schrijven met de hand, sneller letters en woorden leren dan via een toetsenbord’, zegt ze.
‘Handschrift laat motorische sporen na in het geheugen die voor elke letter verschillen en die helpen de koppeling tussen de klank en de letter te versterken. Bij digitaal schrijven blijft de beweging altijd dezelfde: je drukt op een toets, ongeacht welke letter het is.’
Aangescherpt geheugen
Maar het gaat niet alleen om jonge kinderen. Schrijven met de hand biedt voordelen gedurende de hele schoolloopbaan. ‘Het is belangrijk om het handschrift op lange termijn te blijven ontwikkelen’, benadrukt Marie Van Reybroeck. ‘In het secundair onderwijs merken we dat leerlingen die trager met de hand schrijven doorgaans minder rijke teksten produceren. Dat komt omdat ze meer energie moeten steken in het schrijven zelf — dat niet voldoende geautomatiseerd is — zodat er minder overblijft om ideeën uit te werken, na te denken over argumentatie, spelling en woordenschat. We hebben er dus alle belang bij om het schrijven met de hand ook in de hogere leerjaren te stimuleren.’
Schrijven met de hand scherpt ook het geheugen aan. Een Noorse studie uit 2020 wees uit dat het meer hersengebieden activeert dan digitaal schrijven, in het bijzonder die gebieden die gelinkt zijn aan geheugenprocessen. Het zou bovendien bijdragen aan de structurering van het denken, wat essentieel is om kennis op te slaan.
‘Verschillende onderzoeken hebben de notities van studenten vergeleken, de ene waren gemaakt met de hand, de andere via een toetsenbord’, legt Marie Van Reybroeck uit. ‘Daaruit blijkt dat studenten die digitaal noteren eerder letterlijk optekenen wat de docent zegt, terwijl studenten die met de hand schrijven minder woorden noteren maar meer samenvatten, en zich dus focussen op de hoofdideeën — wat uiteindelijk het geheugen ten goede komt.’
“In het secundair onderwijs merken we dat leerlingen die trager met de hand schrijven doorgaans minder rijke teksten produceren”
Dat verschil is zelfs merkbaar in de examens. ‘Tijdens de lessen nemen de meeste studenten notities op hun laptop,” zegt Olivier Delsaux, professor grammatica en spelling (UCL), “maar het examen gebeurt vaak nog met pen en papier. Bij het verbeteren merk je dat sommige vaardigheden te kort schieten, zoals spelling of het kunnen structureren van gedachten.’
In een auditorium manueel noteren kan bovendien de concentratie bevorderen. Zonder storende meldingen van sociale media of e-mails wordt de student immers minder afgeleid. Die logica wordt al doorgevoerd in het lager en secundair onderwijs, waar het gebruik van smartphones sinds de start van het schooljaar verboden is.
Niet terug naar vroeger
Toch zou een radicale terugkeer naar pen en papier geen wondermiddel zijn. Séverine De Croix waarschuwt voor een zwart-witbenadering van handschrift en digitaal schrijven.
‘Het is niet de bedoeling om het ene boven het andere te stellen, ook al blijven pen en papier fundamenteel voor de cognitieve ontwikkeling’, benadrukt ze. ‘Het gaat erom dat jongeren met verschillende schrijfmiddelen kunnen omgaan – de hand, het toetsenbord, de stylus – die hen elk tot een ander soort schrijver maken. Als je hen beperkt tot één medium, ontneem je hen cruciale cognitieve functies, omdat elk instrument een andere zone in het brein activeert.’
Olivier Delsaux deelt die visie. ‘Het heeft geen zin om een drastisch verbod op computers in te stellen ten voordele van pen en papier’, zegt hij. ‘Maar mensen bewust maken van de voordelen van schrijven met de hand lijkt me vandaag absoluut noodzakelijk.’