De directeur-generaal van het Internationaal VN-agentschap voor Atoomenergie Mohammed ElBaradei over de gevaren van mogelijk nieuwe nucleaire machten zoals Noord-Korea en Iran, de kansen om een zwarte atoommarkt voor terroristische organisaties in te dammen en de strijd om zijn herverkiezing.

© Der Spiegel/Vertaling Kathy Hurkmans

Mohammed ElBaradei (62) is een Egyptisch diplomaat met een doctoraat internationaal recht aan de Universiteit van New York. Sinds 1997 staat hij aan het hoofd van het Internationaal VN-agentschap voor Atoomenergie (IAEA). In opdracht van de Verenigde Naties moet hij de verdere verspreiding van kernwapens verhinderen.

Een aantal weken geleden maakte Noord-Korea bekend kernwapens te bezitten. Beschikt Pyongyang werkelijk over ‘de bom’? En hoe groot is het gevaar dat dictator Kim Jong Il die inzet?

MOHAMMED ELBARADEI: Ik maak me grote zorgen over de ontwikkelingen in Noord-Korea, hoewel ik niet met zekerheid kan zeggen dat Pyongyang een kernwapen bezit. De knowhow is in ieder geval voorhanden. Bovendien beschikt Noord-Korea over genoeg plutonium voor zes tot acht bommen. Ruim twee jaar geleden moesten we onze controles in het gebied staken en werden we het land uitgezet. Daardoor kregen de Noord-Koreanen de tijd om hun militair atoomprogramma verder te ontwikkelen. Maar het kan ook dat ze overdrijven: het regime beschouwt de atoombom duidelijk als zijn enige troef aan de onderhandelingstafel.

Hoe achterhalen we of Kim bluft? En als dat niet zo is, hoe kunnen we de bom dan onschadelijk maken?

ELBARADEI: Er is maar één oplossing: de nucleaire installaties van Noord-Korea moeten opnieuw onder het toezicht van het IAEA komen. Pyongyang voelt zich duidelijk internationaal geïsoleerd, militair bedreigd en zit in een economisch uitzichtloze situatie. Door te onderhandelen kunnen we tot oplossingen komen die daar rekening mee houden en economische ondersteuning bieden. Alleen dan zal het regime zich naar de afbouw van de atoombommen schikken.

Volgens u is Kim Yong Il geen heethoofd zonder scrupules of een waanzinnige, maar een koele berekenende politicus?

ELBARADEI: Ik moet ervan uitgaan dat hij de levensomstandigheden in zijn land wilt verbeteren. Een verslechtering brengt immers ook de voortzetting van zijn regime in gevaar. Ik vraag hem om het IAEA opnieuw in Noord-Korea toe te laten. Als het nodig is, ben ik bereid er zelf heen te reizen.

De regering-Bush lijkt zich momenteel meer zorgen te maken om het atoomprogramma van Teheran. Iran zou dat slechts voor vreedzame doeleinden willen gebruiken. Voormalig CIA-directeur James Woolsey gelooft echter dat er aan een bom wordt gewerkt.

ELBARADEI: Het IAEA heeft daarvoor geen bewijzen. We hebben nog geen ‘smoking gun’ gezien. Ik kan vermoeden wat hun bedoelingen zijn, maar kan ze niet verifiëren. Dat kan ik enkel als ik over feiten beschik.

Iran heeft het IAEA keer op keer bedrogen. Het bestaan van een installatie om uranium te verrijken in Natanz kwam slechts aan het licht dankzij informatie van dissidenten. De ‘hardliners’ uit de regering-Bush vinden dat u Iran te zacht behandelt.

ELBARADEI: Uit onze rapporten blijkt duidelijk dat Iran ons inderdaad heeft voorgelogen en bedrogen. Maar sinds de ondertekening van het non-proliferatieverdrag (NPT) is de samenwerking verbeterd. Onder onze druk heeft Teheran vorig jaar ook het bijkomende protocol ondertekend, wat uitvoerige inspecties op korte termijn mogelijk maakte. Ik ben vrij trots op wat we met Iran bereikten. Het land was achttien maanden geleden nog een zwart gat voor ons, maar nu hebben we een duidelijk beeld van wat daar plaatsvindt.

Echt? Je vindt in Europa nauwelijks een specialist die Teheran gelooft. Beschikt Iran niet over genoeg gas en olie om het zonder kernenergie te kunnen stellen?

ELBARADEI:Voor alles is een technologische rechtvaardiging te vinden. Ik beweer ook niet dat het Teheran níét om die bom gaat. Als Iran een geheim kernwapenproject heeft – wat wij totnogtoe niet konden bewijzen – kan het binnen twee à drie jaar over een atoombom beschikken. De kennis en de industriële infrastructuur zijn er in ieder geval aanwezig.

Dan blijft er alleen een militaire oplossing over, wat de Amerikaanse president George W. Bush niet uitsluit.

ELBARADEI: Ik denk niet dat een militaire strijd iets oplevert. Een aanval kan, in het beste geval, de ontwikkeling van een atoomwapen vertragen. Maar die zal Iran er niet van weerhouden zo snel mogelijk een wapen te maken.

Wat is dan de beste manier om Teheran het verlangen naar een bom uit het hoofd te praten?

ELBARADEI: Naast de IAEA-inspecties is er nood aan diplomatieke initiatieven waarbij de VS en Europa eensgezind optreden. We moeten een gemeenschappelijk front vormen.

Iran wil duidelijk meer militaire zekerheid, economische faciliteiten, overdracht van technologie. Zonder de VS is dat bijna onmogelijk. Ook voor een eventuele toetreding tot de Wereldhandelsorganisatie hangt Teheran af van de VS: zij kondigden jaren geleden al een handelsembargo af tegen Iran.

Het kan toch niet dat staten als Noord-Korea en Iran worden beloond terwijl ze hun internationale verplichtingen niet nakomen? Of gelooft u net als veel derdewereldlanden dat het NPT-verdrag uit 1968 de status van de huidige kernmachten heeft bevestigd en de armere landen van kernwapenbezit uitsloot?

ELBARADEI: Het NPT-verdrag wettigde het arsenaal atoomwapens dat de landen op dat moment bezaten, legde zich toe op ontwapening en erkende regels in verband met atoomgebruik voor burgerlijke doeleinden. Eind jaren ’80 en in de jaren ’90 werden er stappen tot ontwapening ondernomen. Maar dat proces kwam snel tot stilstand. Momenteel circuleren er nog tienduizenden kernwapens. Dat is veel te veel.

Het Amerikaanse pleidooi voor mini- raketten gaat in tegen de geest van het verdrag. In die zin kan ik de kritiek van de derde wereld begrijpen. Maar het kan ook niet dat almaar meer landen – al dan niet virtuele – kernwapens gaan gebruiken. Als drukmiddel, of zogezegd als enige garantie voor hun veiligheid.

Wij moeten proberen te begrijpen wat een land ertoe aanzet atoomwapens te ontwikkelen en het probleem daar aanpakken. Anders zijn er – met de huidige technische vooruitgang – over twintig jaar twintig nieuwe atoommachten. Iedereen wil met de grote jongens meespelen en de grote jongens hebben atoomspeelgoed.

U bent al tientallen jaren vertrouwd met het kernprobleem. Was het gevaar voor het inzetten van een kernwapen ooit groter?

ELBARADEI: Neen. De wereld is de laatste jaren op drie vlakken radicaal veranderd: de vastberadenheid van enkele landen om de technologie voor de productie van splijtstoffen te beheersen, de ontwikkeling van een internationale zwarte markt voor nucleair materiaal, en de uitgesproken bedoeling van terroristen om de massavernietigingswapens te verkrijgen. We moeten weer rond de tafel gaan zitten en nadenken over een nieuw internationaal controlesysteem. Anders komt een kernoorlog dichterbij.

Gelooft u werkelijk dat een terroristische organisatie kernwapens kan bouwen?

ELBARADEI: Ook Al-Qaeda wil een atoombom. In Afghanistan werden documenten gevonden die bewijzen dat de organisatie uitzoekt hoe ze één kernwapen kan bemachtigen. Niets wijst erop dat ze er daarom ook al een gemaakt hebben. Zoals we ook niet kunnen bewijzen dat tijdens de val van de vroegere Sovjet-Unie terroristen aan afdoende hoeveelheden kernmateriaal geraakt zijn. Maar uitsluiten kunnen we het evenmin.

Terroristen zijn in staat een atoombom te laten ontploffen. Vanuit ideologisch perspectief schrikken ze daar niet voor terug. Ik hoop dat dat scenario nooit werkelijkheid wordt.

Kunt u meer doen dan hopen?

ELBARADEI: Wij werken zeer hard om de zwarte markt en al haar vertakkingen bloot te leggen. Ik wou dat we volledig doorhadden waar en hoe zij opereert. Die clandestiene organisaties beschikken over het nodige brein en over enorme sommen geld. Bekwame wetenschappers, bedrijven zonder scrupules en misschien ook staatsorganen zijn erbij betrokken: een nucleaire supermarkt.

De Pakistaanse ‘vader van de atoombom’, Abdul Qadir Khan, heeft technologisch plannen en bouwplannen aan Libië geleverd en staat in Islamabad onder huisarrest. Zijn belangrijkste woordvoerder Said Abu Tahir zit in een Maleisische gevangenis. Heeft u contact met hen?

ELBARADEI: Specialisten van het IAEA konden een lang gesprek voeren met Tahir. Khan zouden we ook graag willen spreken, maar de Pakistaanse regering verhindert dat nog. We kunnen wel schriftelijk vragen voorleggen die hij dan beantwoordt. Het onderzoek loopt en de bevindingen zijn geheim. Alles wat ik hoor, klinkt veelbelovend.

De atoomsmokkelaar Khan bezocht Noord-Korea meer dan tien keer. De grote vrees is nu dat Pyongyang het centrum van de internationale zwarte markt wordt.

ELBARADEI: Een regime dat geïsoleerd is, aan een dramatische geldnood lijdt en zich in het nauw gedreven voelt, kan in zulke exportbezigheden vervallen.

Wordt het NPT-verdrag eigenlijk wel nageleefd?

ELBARADEI: Het NPT-verdrag heeft de laatste jaren veel successen geboekt. Maar nu is het dringend aan aanpassing toe. In mei komen de belangrijkste staatshoofden in New York samen op de vijfjaarlijkse onderzoeksconferentie van het NPT. Daar zullen we voorstellen de veiligheidscontroles te versterken op basis van het Tweede Protocol. Inbreuken op het NPT zouden automatisch door de VN-Veiligheidsraad moeten worden bestraft. Materialen zoals hoogverrijkt uranium en plutonium – de potentiële grondstoffen voor atoomwapens – moeten onder multinationale controle komen. De bouw van nieuwe installaties voor de productie van splijtstoffen moet minstens vijf jaar worden uitgesteld. De atoommachten moeten de anderen van nucleaire brandstof voorzien, voor toepassingen van burgerlijk nut. Daarnaast moeten zij sneller en grondiger ontwapenen.

Een ambitieus programma dat een radicaal andere manier van denken vereist. Wat doet u geloven dat niemand de tijd opnieuw gaat rekken?

ELBARADEI: Iedereen moet begrijpen dat we de tijd tegen hebben. Dat de politieke spanningen in enkele gebieden, vooral in het Nabije Oosten en op het Koreaanse schiereiland, de verdere verspreiding van kernwapens bevorderen. En dat we de geest van het kernwapen niet opnieuw in de fles kunnen dwingen.

De conferentie in mei is mogelijk een van uw laatste ambtsverrichtingen. Haviken uit de regering-Bush zien u liever niet aan een nieuwe termijn beginnen. Haat Washington u vanwege uw waarheidsgetrouwe inschatting van het kernwapenbezit van Irak?

ELBARADEI: Ik weet het niet. Officieel luidt het dat de Amerikaanse politici twee ambtstermijnen genoeg vinden. Ik stel me opnieuw verkiesbaar. Over een tegenkandidaat heb ik nog niets vernomen en ik ben ervan overtuigd dat veel staten achter mij staan. Daarmee beweer ik niet dat ze voor mij willen sterven, maar ze kunnen duidelijk heel goed leven met een derde mandaat.

Voelde u zich beledigd doordat de Amerikaanse geheime dienst uw telefoon heeft afgeluisterd?

ELBARADEI: Ik heb beroepsmatig niets te verbergen. Maar het is niet aangenaam wanneer je met je vrouw of dochter blijkbaar geen privé-gesprek kunt voeren. Er is een regelrechte lastercampagne bezig tegen mij, in de aard van: een Egyptenaar kan niet onpartijdig zijn tegenover islamitische staten en vertelt hen alle geheimen. Op dat soort opmerkingen wil ik niet reageren.

En ondanks alles wilt u ermee doorgaan?

ELBARADEI: Ik zal er mijn slaap niet voor laten als het niet lukt. Maar ik wil graag de hervorming van het NPT en de zaken in Noord-Korea en Iran op een positieve manier beïnvloeden – vanuit mijn volstrekt neutraal standpunt. Want ik weet wat een dijkbreuk op het vlak van atoomwapens zou betekenen: de wereld zou een dergelijke, door mensenhanden veroorzaakte tsunami, niet overleven.

Copyright Der Spiegel/Vertaling Kathy Hurkmans

‘Ik ben vrij trots op wat we met Iran bereikten.’