Factcheck: Russische tv toont ‘schietincident in Kiev’ met gemanipuleerde audio

Deze factcheck is uitgevoerd op basis van de beschikbare informatie op de datum van publicatie. Lees hier meer over hoe we werken.

Een video van een vermeend schietincident in Kiev werd getoond in Russische tv-journaals aan het begin van de oorlog. Internationaal onderzoek waaraan Knack meewerkte, toont aan dat de audio van het beeldfragment werd gemanipuleerd. De beelden komen daadwerkelijk uit Kiev, maar wat we juist zien blijft onduidelijk.

Op Twitter, Reddit, YouTube, Facebook en de Russische platformen Telegram en VKontakte circuleert sinds eind februari een ophefmakende video van 44 seconden.

De korte video werd gefilmd vanuit het raam van een appartement. We zien een man zitten op straat, en een andere man die hem bedreigt met een vuurwapen (geel kader), terwijl er een auto nadert (1). Uit de auto stapt een derde man met een vuurwapen (2). De man die er al stond verkoopt het slachtoffer een klap met de kolf van zijn wapen (3).

Vervolgens schopt de autobestuurder het slachtoffer (4), dat daarop wegloopt (5). Dan zien we drie seconden niemand in beeld, maar horen we wel vier luide knallen (6).

Daarna zien we het slachtoffer, schijnbaar gewond, op de grond liggen (7). De eerste man nadert (8) en ook de autobestuurder komt dichterbij en lijkt te filmen met zijn gsm (9). Dan stopt het fragment.

De video werd getoond in Russische nieuwsuitzendingen op het belangrijkste Russische tv-kanaal, Perviy Kanal, op 27 februari (hier gearchiveerd)i. Zo zagen miljoenen Russen de beelden.

Dit is wat de nieuwslezer zei voor de beelden worden getoond: ‘De autoriteiten in Kiev gaan door met het organiseren van paniek door iedereen ongecontroleerd te bewapenen. Ongecontroleerde en ongeschoolde burgers bezetten kruispunten in woonwijken, controleren de straten en machtigen zichzelf om contraspionage te doen en saboteurs op te sporen. Hier ziet u hoe een van deze zogenaamde controleurs een ongewapende burger neerschiet.’

Knack onderzocht deze video, waarvan sommigen de echtheid in twijfel trekken, in samenwerking met journalisten Ben Heubl van de Zwitserse tv-zender SRF en Kalim Ahmed en Archit Mehta van het Indiase nieuwsmedium Alt News. Hieronder tonen we wat we konden achterhalen.

Waar werd het gefilmd?

Door de visuele elementen in de video te vergelijken met satellietbeelden van Kiev konden we de locatie van de beelden achterhalen. Gebouwen die zichtbaar zijn in de video (rechts), komen overeen met satellietbeelden van die plek (links).

De opname werd gemaakt vanuit een appartement in een residentiële wijk in het Dniprovskyi district van de Oekraïense hoofdstad Kiev.

Wanneer is het gefilmd?

De meeste versies van de video werden opgeladen op 27 februari. Wanneer je een video oplaadt op sociale media als Facebook of Twitter, worden de metadata (gegevens die eigenschappen van de video beschrijven) verwijderd. Op de Russische chatapp Telegram is dat echter niet het geval. De oudste versie van de video die we vonden op Telegram gaf als ‘creatiedatum’ 27 februari 2022 om 12u54.

Dit is echter geen sluitend bewijs dat de opname ook daadwerkelijk op dat moment plaatsvond. De metadata kan gemanipuleerd zijn of het kan gaan om een kopie van de originele opname. We weten nu wel zeker dat de opname dateert van dat moment of eerder.

Het weer in de video, grijs zonder neerslag, komt wel overeen met het weer die dag in Kiev. Maar ook dat is geen sluitend bewijs. Een dag eerder was er hetzelfde weertype.

Wie zien we?

In de video zien we twee gewapende mannen: één die al aanwezig is bij het begin van de video (links) en één die uit een auto stapt (rechts). De mannen dragen geen legeruniform. Ze lijken iets van camouflagekledij of kogelwerend vest boven hun burgerkledij te dragen.

Als de beelden dateren van 27 februari of iets eerder, dan is het goed mogelijk dat het om bewapende burgers gaat. Op 24 februari, de dag dat Rusland Oekraïne binnenviel, liet het Oekraïense leger via Twitter weten dat je alleen een paspoort nodig had om wapens te kunnen krijgen.

Op 25 februari zouden volgens een Oekraïense overheidsbron al 18.000 wapens zijn uitgedeeld in de regio Kiev. Dat lezen we in The Washington Post en Insider. De mannen in de video lijken aan hun linkerarm een armband te dragen.

Dat kan erop wijzen dat ze deel zijn van de reservecomponent van het Oekraïense leger, de Territorial Defence Forces. Bij een massale mobilisatie, zoals afgekondigd door de Oekraïense president Volodymyr Zelensky op 24 februari, kunnen burgers vrijwillig toetreden. Op foto’s van dit bataljon zien we dat zij vaak een gele armband dragen.

Het kan dus gaan om leden van de Territorial Defence Forces, maar zekerheid hierover hebben we niet. De kwaliteit van de video is te slecht om de personen of de wapens te identificeren.

Wat zien we niet?

Een aantal zaken vallen op als we de video in detail bekijken. De auto komt in beeld net wanneer de video start. Alles wordt in beeld gebracht, behalve het moment waarop geschoten wordt. Dan horen we wel schoten, maar zien we niet wat er gebeurt. Pas na drie seconden zien we het slachtoffer op de grond liggen. In de video is ook geen bloed te zien.

Als reactie op de video op Telegram stelt iemand zich vragen bij de echtheid van de video: ‘Waarom was het eigenlijke moment van het schieten op de benen – zo lijkt het – niet in beeld? Waarom was de camera weggedraaid van het schieten? Is dit niet in scène gezet? Tja, of de cameraman zou een oscar moeten krijgen voor slechtste camerawerk…’

Iemand anders twijfelt eveneens: ‘Het lijkt op een valstrik, alsof er een saboteur is geklist. Het geluid klopt niet, de aankomst van de auto klopt niet, ik weet het niet.’

Ander beeldmateriaal van het incident vinden we niet terug. We trachten ook tevergeefs ooggetuigen te vinden.

Wat horen we?

We horen een vrouwenstem achter de smartphonecamera. Wat we kunnen verstaan is dat ze in het Russisch zegt: ‘Die kerel kwam net naar buiten.’ Op zich zijn er veel Russisch-sprekenden in Kiev, dus die taal hoeft niet te verbazen. Van wat de gewapende mannen roepen kunnen we alleen ‘Sneller!’ verstaan, net voor het slachtoffer wegloopt.

Tijdens het merendeel van de video horen we vogels fluiten. We horen ook de klap met de kolf tegen het slachtoffer, de geweerschoten (die we dus niet in beeld zien) en het kermen van het slachtoffer na de schoten.

Het geluid van neervallende kogelhulzen na de schoten (0:18) is zeer duidelijk en helder, alsof het van dichtbij is opgenomen. Het geluid van de naderende auto daarentegen is bij de start van de video gedempt. De audioperspectieven lijken dus niet overeen te komen.

We laten de audio analyseren door sounddesigner Ciaran Walsh. Hij bekijkt voor ons het spectogram van de video met de software iZotope RX 8. Een spectogram is een visuele weergave van het geluid waarbij de toonhoogte of frequentie (y-as) is uitgezet tegen de tijd (x-as).

Ter illustratie zie je hieronder het spectogram van een sirene. De oranje lijnen tonen het geluid op verschillende frequenties. De dikste lijn is de basisklank, de andere lijnen zijn de bijklanken. We zien ook troebel zwart, dat is het omgevingsgeluid.

Als we het spectogram van de onderzochte video bekijken dan zien we de stemmen, de klap met de kolf van het vuurwapen, en de schoten. Hieronder zien we het geluid van de hele video van 44 seconden.

De rode stippellijn, hieronder op het spectogram van de video, duidt een cruciaal kenmerk aan. Boven die lijn is het spectrogram compleet zwart. Het is niet troebel (zoals bij de sirene) en er is dus geen omgevingsgeluid of ruis aanwezig.

De lijn is getrokken op 12kHz. Er is geen enkel geluid boven 12kHz. Geluidsingenieur Walsh legt uit: ‘Zelfs als de audio achteraf is omgezet naar een lagere kwaliteit wil dat zeggen dat er geen toonhoogtes zijn opgenomen boven het dubbele van die frequentie (24 kHz). De reden hiervoor is het Nyquist-theorema, maar die technische uitleg zou ons te ver leiden.’

Belangrijk om te weten is dat deze opname geen toonhoogtes boven 12kHz kán bevatten.

Vogelgezang heeft een hogere toonhoogte. Bij een opname op 48kHz zie je dan duidelijk hoge frequenties (20kHz en hoger). Onderstaand spectogram toont de opname van merelgefluit op 48 kHz. We zien hier duidelijk tonen boven de rode lijn van 12 kHZ.

In de video die wij onderzochten zien we die hoge frequenties niet terug: boven 12kHz is het volledig zwart, hoewel we wel hoog vogelgetjilp horen (40:00).

De hoge frequenties die we zouden verwachten, ontbreken dus volledig in de onderzochte video. Waarom is dat belangrijk? Walsh: ‘Daaruit kunnen we iets concluderen over de samplerate van het fragment (de samplerate kan je vergelijken met de resolutie van een beeld, maar dan voor audio): de opname werd gemaakt op een lagere samplerate (waarschijnlijk 24 kHZ) of werd nadien omgezet naar die lagere samplerate.’

Wanneer we echter op het spectogram inzoomen van 18:1 tot 23:5, zien we dat er wél pieken zijn boven 12 kHz. We zien die pieken bij het laden en afvuren van het wapen en wanneer de kogelhulzen neerkomen. Dat is opmerkelijk volgens Walsh: ‘Eigenlijk is dat onmogelijk vermits de opname of de omzetting is gedaan naar 24 kHz.’

De afwezigheid van troebel zwart (zoals het omgevingsgeluid bij de sirene) of oranje lijnen (van hoog vogelgefluit bij opname op 48 kHZ) boven 12kHz in het grootste deel van de video vertelt ons met zekerheid dat het grootste deel van de opname werd gemaakt op, of omgezet naar, 24kHz.

Wat betekent dat alles? Geluidsingenieur Walsh concludeert: ‘De pieken boven 12 kHz in de cruciale geluiden van de video – het afvuren van het wapen buiten beeld – tonen aan dat dit gedeelte van de opname (18:1 tot 23:5) niet door hetzelfde opnameproces werd beïnvloed. Kortom, de geluiden van het wapen maakten dus geen deel uit van de oorspronkelijke opname. Ze werden later toegevoegd.’ De analyse van Walsh werd ons bevestigd door audiomaker Wederik De Backer.

Audio-manipulatie bij al dan niet geënsceneerde beelden werd al vaker gebruikt voor Russische propagandadoeleinden. Is deze video volledig geënsceneerd? Of werd het geluid van de schoten toegevoegd aan echte beelden voor een dramatisch effect? Werden er misschien rubberen kogels gebruikt? Die vragen kunnen we met de informatie die we tot nu toe konden verzamelen niet beantwoorden.