‘Oorlogen stoppen niet wanneer ze gedaan zijn’

‘Het Kerstbestand van 1914 heeft de Eerste Wereldoorlog niet gestopt, net zoals een oorlog blijkbaar altijd een andere voorafgaat’, schrijven Jo Hanssens en Marc Van Eenoo van Pax Christi Vlaanderen.

In de zomer van 1914 was het optimisme bij de strijdende partijen even groot als de oorlog zelf daarna zou worden. Even groot ook als de overtuiging dat het allemaal niet zo lang zou duren – “met Kerstmis zijn we zeker thuis!” – en dat het daarna zelfs voor altijd gedaan zou zijn met oorlogen. Zoveel optimisme deed bij het uitbreken van de oorlog in de zomer van 1914 de soldaten zingen, aan weerszijden. Bij het begin van de winter, vastgelopen in de Westhoek, werd het een ander lied: kou, ontbering, tergend geschut, zwaar gekwetsten en een massa lijken. Te midden van de waanzin van de Eerste Wereldoorlog werd Kerstmis 1914 in de loopgraven – wonder boven wonder – een moment van verzoening.

De waarheid over welk kerstlied wanneer en waarom gezongen werd, mag gerust meerstemmig zijn. Feit blijft dat er kerstliederen werden gezongen uit de enig mooie christelijke traditie in Europa. Duitse soldaten en soldaten van geallieerde zijde zongen in die Kerstnacht: “Stille nacht, heilige nacht”. Ze kwamen uit hun loopgraven en reikten in het niemandsland elkaar de hand, wisselden hun kleine geschenken en hebben elkaar erkend als vader, zoon, geliefde, een mens als mens, ook al droeg hij een ander uniform. Doden werden begraven, gekwetsten bijgestaan, het geweer gewisseld voor de voetbal. Ontmoeten doet ertoe, al is het maar even. Op bevel van hogerhand werd dit wezenlijke vredesgebeuren echter snel gesmoord en hervatte aan het front een oorlogslogica die vier jaar lang miljoenen slachtoffers maakte en zelfs de aanzet was voor een Tweede Wereldoorlog.

Dichter Patrick Lateur drukt dit uit in een gedicht dat hij de voorbije zomer schreef en dat door Ignace Thevelein op muziek werd gezet met het oog op de herdenking van de Kerstbestanden: “De kleine vrede in het groot geweld, een sprankel in het duister van de nacht. Een Vredevorst, een goddelijke held breekt ooit met ons de ketens van de macht.”

Onze cultuur is mede door het Kerstgebeuren gevormd: “God wordt mens in niemandsland.” Het lijkt iets vanzelfsprekend. Daarom beseffen we niet meer hoe verrassend nieuw het wel is. “Het gaat om een liefde die maakt dat je, hoe anders je ook bent, je in niets meer boven de ander wil verheffen. Niet alleen verbonden met die ander, maar zijn zoals die ander: een kwetsbaar, vragend mensenkind. In alles lotgenoot zijn. Dat heeft God gedaan” (bisschop Jozef De Kesel).

Wij vergeten snel, gevaarlijk snel. Waar de vorige oorlog wordt vergeten, daar wordt de volgende voorbereid. Oorlog heeft een geschiedenis, en die geschiedenis spreekt steeds duidelijker taal. In de Frans-Duitse oorlog van 1870 werden de mitrailleurs ingevoerd. Simon Gorter schreef: ” De eerste de beste boerenkinkel draait aan zo’n machine en een rij van de meest belovende jonge mensen valt neer; dat is toch geen strijden meer!” Maar de oorlog ging verder. Pas na een Tweede nog gruwelijker Wereldoorlog drong het besef door dat de grote vijand de oorlog zelf was. Bij de eersten die hierin voorop gingen waren de stichters van Pax Christi. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hadden ze honderden Joden uit de handen van de nazi’s gered. Na die oorlog staken ze de hand uit naar de Duitsers ten teken van verzoening. Er was ontmoeting, gesprek, herkenning van de mens in het niemandsland. Een nieuw en ander Europa kon geboren worden in vrede, niet langer in haat.

In december 2014 wordt op meerdere plaatsen het Kerstbestand van 1914 herdacht. Soms lijkt het alsof herdenkingen een manier zijn om af te ronden. Die indruk hadden we echter niet bij de recente herdenkingen van het Kerstbestand in Mesen, Ploegsteert, Ieper, Wulvergem … integendeel. Ja, de Eerste Wereldoorlog is geschiedenis. Er zijn geen rechtstreekse getuigen meer, wel documenten en archiefbeelden. Het Kerstbestand heeft die oorlog niet gestopt, net zoals een oorlog blijkbaar altijd een andere voorafgaat.

Oorlogen stoppen niet wanneer ze gedaan zijn, wapenstilstand, kom nou! Zal het straks Kerstbestand zijn in Oekraïne en in het Midden-Oosten voor de strijdende partijen en de talloze vluchtelingen in de erbarmelijke kampen. De situatie van die mensen heeft gruwelijk veel gelijkenissen met die van soldaten en vluchtelingen uit de Eerste Wereldoorlog. Toen was het in onze achtertuin… Maar maakt dat een verschil?

Kerstbestand blijft een sprankel humaniteit, de kleine vrede in het groot geweld van de eigen samenleving en van onze wereld.

Jo Hanssens (tussen 2005 en 2013 voorzitter van Pax Christi Vlaanderen) en Marc Van Eenoo, diensthoofd vredesspiritualiteit bij Pax Christi Vlaanderen.