Hij is de meestgezochte man van Turkije en de grootste vijand van president Erdogan. De omstreden prediker Fethullah Gülen eist sancties tegen Turkije. ‘Er worden duizenden mensen uit de ministeries, het leger, de politie en het gerecht gezet. Dat moet al langer voorbereid zijn.’
Met veel moeite komt hij uit zijn zetel. Fethullah Gülen (78), de prediker die de Turkse regering ervan beschuldigt afgelopen juni een staatsgreep georganiseerd te hebben, heeft artrose. De islamgeleerde leeft in ballingschap in de Verenigde Staten. Saylorsburg, Pennsylvania is een ingedommeld gehucht op het platteland, waar Gülens leerlingen elkaar ontmoeten. Het terrein lijkt niet op het bolwerk dat je zou verwachten van een organisatie die de Turkse president Recep Tayyip Erdogan tot terreurbeweging heeft uitgeroepen. Gülen ontvangt ons in een sobere, heldere ruimte. In lange rekken staan verschillende Koraninterpretaties. Hij wenkt zijn bezoekers, begroet hen in zijn ouderwetse Turks. Hij blijft dicht bij zijn zetel staan.
Meneer Gülen, u hebt als eenvoudige imam een wereldwijde godsdienstgemeenschap met meer dan een miljoen gelovigen gesticht. Hoe voelt het om nu als staatsvijand bestempeld te worden?
FETHULLAH GÜLEN: Ik voel me gekoeioneerd. In Turkije was ik een door de overheid erkende prediker. U kunt het lezen in de meer dan zeventig boeken die gebaseerd zijn op mijn preken: ik veroordeel elke vorm van terreur. Ik heb de Turkse presidenten Süleyman Demirel und Turgut Özal gesteund toen zij de democratie verdedigden. Wie mensen die vrede prediken terroristen noemt, is zelf een terrorist.
U werd in 1999 al aangeklaagd omdat u de regering omver wilde werpen.
GÜLEN: De hoogste gerechtelijke instanties van Turkije hebben mij toen vrijgesproken.
Seculiere Turken noemen u een islamist. Ze beschouwen uw Hizmet-beweging als antidemocratisch.
GÜLEN: Dat slaat nergens op. Ik heb de politieke islam altijd afgewezen. Wie politiek en religie door elkaar haalt, beschadigt beide, en dan vooral de religie. Onze Hizmet-beweging wil de tolerantie en het verantwoordelijkheidsgevoel versterken. Het gaat in tegen de geest van de beweging om anderen een geloof op te dringen.
Waarom bent u prediker geworden, en geen politicus?
GÜLEN: In de jaren zeventig was ik imam in een moskee waar gelovigen van alle politieke overtuigingen kwamen bidden. Toen de toenmalige president Erbakan me een zetel in het parlement aanbood als ik zijn partij zou steunen, heb ik dat geweigerd omdat ik dan een deel van de gemeenschap zou bruuskeren. Leren en onderwijzen zijn mijn levensdoelen. Een actieve rol in de politiek past daar niet bij.
Waarom hebt u dan Erdogan en zijn AKP, die uit een islamitische beweging is ontstaan, gesteund?
GÜLEN: Hij beloofde het pad naar de Europese Unie te effenen. Toen ik aanvankelijk voor EU-lidmaatschap pleitte, verketterden de Erdoganaanhangers mij nog als ‘onislamitisch’. Een toetreding ging volgens hen in tegen de islam. Later is Erdogan van mening veranderd. Hij hoopte dat Hizmet hem als leider van alle moslims zou uitroepen.
Welk verband hebt u zelf met hem?
GÜLEN: Mijn vrienden noch ikzelf staan dicht bij Erdogan, ondanks alles wat beweerd wordt. Ik heb hem enkele keren ontmoet voordat hij in 2003 premier werd. Toen hij de AKP stichtte, beloofde hij democratie, wilde hij de mensenrechten versterken en de politieke macht van het leger inperken. Daarom heeft mijn beweging hem toen gesteund. Maar na de derde verkiezingsoverwinning in 2011 heeft hij zijn beloftes verbroken en sloeg hij de omgekeerde weg in: weg van de rechtsstaat en naar een presidentieel systeem.
***
Gülen draagt een ruitjeshemd en orthopedische schoenen. Voordat hij afgelopen juli om veiligheidsredenen naar het bakstenen huis verhuisde waar het gesprek plaatsvindt, woonde hij in een open gemeenschapshuis. Het ‘revalidatie- en gebedscentrum’ in Saylorsburg is niet veel veiliger dan een camping. Een afsluiting, daarachter struiken en bomen, een open tuin. Zijn retraite ligt in de Pocono Mountains, een groen toevluchtsoord op twee uur rijden van New York.
***
De regering-Erdogan zegt dat u in juli het bevel voor de putsch hebt gegeven.
GÜLEN: Als u dat beweert, zult u dat toch moeten bewijzen. Wie er ook achter deze putsch zat, heeft de regering en de principes van de Hizmet verraden. Ik heb de couppoging al veroordeeld toen hij nog gaande was. Daarna heb ik geëist dat een internationale commissie met Amerikaanse en Duitse experts de achtergrond zou onderzoeken. Daarop heeft Turkije niet eens gereageerd. U weet dat Erdogan de putsch een ‘godsgeschenk’ heeft genoemd, toen hij die nacht in Istanbul landde.
Beweert u nu dat de president er zelf achter zit?
GÜLEN: Tot nu toe had ik dat enkel als een mogelijkheid beschouwd, maar nu is het voor mij een zekerheid. Volgens de jongste verklaringen van een Turkse officier hebben de stafchef en de baas van de geheime dienst elkaar ontmoet in het hoofdkwartier van het leger. Ze wisten toen al alles wat er nadien zou gebeuren. De putsch heeft Erdogan de mogelijkheid gegeven om naar eigen goeddunken te handelen. Er worden duizenden mensen uit de ministeries, het leger, de politie en het gerecht gezet. Er zijn advocaten, zakenlui, journalisten en echtgenoten van Hizmet-aanhangers gearresteerd. Dat moet al langer voorbereid zijn.
U leeft al sinds 1999 in de Verenigde Staten. Hoe kwam het tot een breuk met Erdogan?
GÜLEN: In 2006 begon hij topambtenaren volgens zijn persoonlijke sympathieën aan te stellen. Erdogans autoritarisme wordt steeds erger. Het was me duidelijk geworden dat de AKP alle macht in zijn handen wilde leggen. Ik heb hem toen een brief geschreven, waarin ik hem smeekte om het democratische systeem te herstellen. Zijn mensen dreigden er vervolgens mee dat ze onze scholen zouden sluiten, als we het presidentieel systeem niet zouden steunen. Wij hebben dat geweigerd.
De Turkse regering en ook seculiere critici beweren dat de Hizmet-beweging de voorbije twee decennia de staat systematisch ondergraven heeft. Klopt dat?
GÜLEN: Ik wijs die beschuldiging categorisch van de hand. Mijn leerstellingen gaan niet in tegen de grondwet. Als een ambtenaar die sympathiseert met Hizmet onwettelijk of onethisch handelt, ben ik de eerste om die te veroordelen. En als hij níét onwettelijk of onethisch handelt, ‘ondergraaft’ hij ook niets. Als hij binnen de Turkse overheid promotie maakt, breekt hij geen enkele wet.
De Turkse journalisten Ahmet Sik en Necdet Sener hebben over de infiltratie van uw aanhangers een boek geschreven. Ze zitten sinds 2011 in de gevangenis.
GÜLEN: Ik ken geen van beiden. Er waren toen minstens vijftig boeken van auteurs die de Hizmet-beweging bekritiseerden, maar geen van hen kwam in de gevangenis terecht. Waarom Sik en Sener dan wel? Omdat ze kritiek hadden op Erdogan. Hij heeft er persoonlijk voor gezorgd dat er een proces tegen hen kwam.
Waren het geen Hizmet-aanhangers die de arrestaties hebben uitgevoerd?
GÜLEN: Nee, het was de politie van Erdogan. Hij liet zijn tegenstanders systematisch arresteren. Plotseling stonden officieren en generaals in handboeien voor het gerecht. Ik moest huilen toen ik dat zag.
Waarom hebt u de democratische beweging ten tijde van de Gezi-protesten niet ondersteund?
GÜLEN: Wie beweert dat? Tijdens de Gezi-protesten heb ik de regering zwaar bekritiseerd voor de brutaliteit van de politie. Ik eiste van Erdogan dat hij naar het protest van het volk zou luisteren. Ik heb evenzeer het vandalisme van sommige betogers veroordeeld.
***
De regering beschuldigt de Gülen-aanhangers ervan dat ze de politie en het parket hebben geïnfiltreerd, dat ze seculieren en nationalisten met processen hebben overstelpt, dat ze campagne tegen het leger hebben gevoerd. Bij showprocessen zouden ze beschuldigingen gefabriceerd hebben waarin honderden officieren, advocaten en journalisten veroordeeld werden.
***
Wat antwoordt u aan tegenstanders die Hizmet als een sekte beschouwen? En hoe gaat u om met afvalligen die beweren dat ze in uw woongemeenschappen gehersenspoeld worden? Klopt het dat ze geëxcommuniceerd worden?
GÜLEN: Ik wil geen soefi-orde. Ik respecteer de traditionele soefi-orden, maar ik bewandel een andere weg. Wij zijn een vrijwilligersbeweging. Iedereen is vrij om mee te doen of te gaan. Aangezien er geen vast lidmaatschap bestaat, kun je er ook niet uitgezet worden.
Wat is er volgens u belangrijker: de sharia of de grondwet?
GÜLEN: Regimes als Iran of Saudi-Arabië, waar religieuze leiders de politieke lijn uitzetten, keur ik af. De staat moet respect hebben voor religie en toelaten dat ze vrij beleefd kan worden – het is me gelijk om welke religie het gaat. Als geloofsovertuigingen een plaats willen in de maatschappij, moeten ze in orde zijn met de mensenrechten.
Turkije eist al wekenlang uw uitlevering. Vreest u dat de Verenigde Staten daaraan zullen toegeven?
GÜLEN: Ik geloof niet dat de Verenigde Staten hun rechtsstaat zullen verloochenen en mij uitleveren omdat het politiek opportuun lijkt. In het onwaarschijnlijke geval dat ze me zouden willen uitleveren, betaal ik zelf mijn ticket naar Turkije. Ik ben 78 jaar oud, ik ben niet bang voor de dood.
Beschouwt u de Verenigde Staten vandaag als uw thuisland?
GÜLEN: Ik leef in zelfgekozen ballingschap en ik mis Turkije elke dag. Ik heb hier vrienden gemaakt, maar de heimwee blijft.
***
Over Gülens schrijftafel hangt de rood-witte Turkse vlag. Links boven een plank met een glazen bokaal met Turkse grond in, gastgeschenken van thuis. De principes van de Hizmet-beweging staan er ingelijst: hart, verstand, geweten. Achter de scheidingswand staat een bed. Voor het bed ligt een gebedstapijt, een olieradiator en een grote, opengeslagen Koran.
***
Kunnen christenen, joden en boeddhisten in een ideale moslimstaat hun godsdienst beleven?
GÜLEN: Wat bedoelt u met een ideale islamitische staat? De islam is een religie en geen regeringsvorm. De islam leidt zijn aanhangers natuurlijk ook in hun politieke beslissingen, maar elke moslim moet vrij de keuze kunnen maken, zonder dwang.
Mogen atheïsten het bestaan van God ontkennen?
GÜLEN: Ja. Iedere mens, ook de atheïst, is een schepsel van God. Wie anderen verwijt dat ze niet geloven, is zelf onzeker.
Zijn er grenzen aan de vrijheid van godsdienst? Mogen er grappen gemaakt worden over de profeet?
GÜLEN: Het kan geen enkele moslim koud laten hoe zijn profeet wordt afgebeeld. Moslims hebben recht op respect. Maar de kritiek op beledigende afbeeldingen kan enkel op een beschaafde manier uitgeoefend worden.
Is de Koran het onbetwiste woord van God?
GÜLEN: De Koran ter discussie stellen ligt moeilijk. Alle moslims zien de Koran als het woord van God. Ze moeten de openbaring als echt aanvaarden en de geboden volgen. Hoe die geboden geïnterpreteerd moeten worden, is een andere vraag.
Kan een vrouw staatshoofd worden in een moslimland?
GÜLEN: Een vrouw kan elk ambt uitoefenen, inclusief dat van presidente.
***
Critici hebben Gülen ervan beschuldigd dat in zijn scholen de meisjes van de jongens worden gescheiden. In Saylorsburg biedt hij ondergetekende een plaats naast zich aan, op een bureaustoel. Hij spreekt met een zachte predikerstem. Is dat allemaal slechts vriendelijke façade? Voormalige leerlingen zeggen dat hij hier als een geestelijke leeft, die zijn dag begint om vier uur, met een gebed.
***
Uw aanhangers worden in Turkije massaal vervolgd. Kunt u hen helpen?
GÜLEN: Nee. Ze kunnen zich enkel aan hun waarden houden. Natuurlijk grijpt het me aan wanneer hun eigendom in beslag wordt genomen en ze zelf gearresteerd en gefolterd worden. Toch denk ik er niet over om op te roepen tot verzet of wraak.
Heeft uw beweging nog een toekomst in Turkije?
GÜLEN: Ik denk niet dat de toestand in Turkije zo zal blijven. Erdogan is vast van plan om onze dialoog- en onderwijsstichtingen, ziekenhuizen en hulporganisaties te verwoesten. Maar we hebben 1000 scholen in 170 landen. Hizmet leeft.
***
Erdogans antiterreurmaatregelen richten zich momenteel vooral op Gülensympathisanten en hun instellingen. Scholen worden gesloten, rechters en procureurs worden geschorst, officieren worden ontslagen, ondernemers worden gearresteerd. Gülenkrant Zaman verschijnt niet meer, veel redacteurs zitten zonder aanklacht in de gevangenis.
***
Hebt u echt geen wraakgevoelens tegen Erdogan?
GÜLEN: Wat er met mijn sympathisanten in Turkije gebeurt, maakt me boos en treurig, maar het verrast mij niet. In de geschiedenis van de mensheid worden gelovigen altijd vervolgd. Van een godsdienststichter als Jezus leren we dat te aanvaarden.
Voelt u zich als vertegenwoordiger van een conservatieve islam medeverantwoordelijk voor de toename van het militante islamisme dat we zien bij veel terreurbewegingen?
GÜLEN: De islamitische terreur is een jong fenomeen. U zult in de geschiedenis van de moslims nauwelijks voorbeelden vinden van opzettelijke moorden op burgers. Radicale groepen waren nooit mainstream. De Profeet verbood aanvallen op vrouwen, kinderen en geestelijken. Terreurgroepen als de IS hebben geen voorbeelden in onze geschiedenis. Hun barbarij is grenzeloos. Vrome moslims mogen daarvoor niet verantwoordelijk worden gesteld. En toch moeten we die barbaren duidelijk veroordelen, om rekruteringen onder gelovigen te verhinderen. Gemeenschappen moeten zich de vraag stellen waarom ze het terroristen zo gemakkelijk maken om de jeugd aan te spreken.
Bepleit u zelf de jihad?
GÜLEN: De jihad geldt traditioneel als een strijd tegen alles wat de schepper en zijn schepsel van elkaar scheidt. Hij streeft naar zelfvervolmaking en gebed. Maar die oude benoeming wordt vervalst en bezoedelt. Wie vandaag geweld uitoefent om andersgelovigen tot bekering te dwingen, is voor mij geen jihadist. Ik wijs de bewapende jihad af. Hij is barbaars.
Hizmet geldt als een organisatie met een strenge hiërarchie. Welke bevoegdheden hebt u als religieus leider?
GÜLEN: Ik zie mezelf niet als een leider die boven de anderen staat. In onze scholen en projecten zijn er weliswaar leidersposities, maar niemand mag zich boven de anderen verheffen. Een strenge hiërarchie, zoals u die ziet, is onislamitisch. De Hizmet-beweging kent geen personencultus. Mijn handtekening is: ‘niets’.
***
Gülen ondertekent inderdaad al zijn documenten op die manier. Aan de muur hangt een kalligrafie met het credo: ‘Ik ben niets.’ Op de deur staat te lezen: ‘Zwijg en denk na. Bid. Spreek niet over politiek.’
***
Het wantrouwen tegenover uw beweging valt in een tijd van religieus terrorisme. Hoe ziet u de toestand van de islam?
GÜLEN: Ik maak me zorgen. Misschien hebben wij moslims iets slechts gedaan. Misschien wil God ons straffen. God weet het, wij niet. Wij moslims kunnen onze problemen in elk geval niet oplossen zonder ondersteuning van de democratische rechtsstaat.
Geldt dat ook voor Turkije?
GÜLEN: Turkije zal zich pas opnieuw aan de Europese standaarden houden of de voorwaarden van de NAVO vervullen als de EU, de NAVO en de Verenigde Staten druk uitoefenen. Ik roep het Westen op om in te grijpen. Zonder sancties zal Erdogan het gepleegde onrecht niet herstellen.
Hebt u spijt van dingen die u in het verleden hebt gepreekt?
GÜLEN: In mijn vroegere preken heb ik ongenuanceerd het Westen veroordeeld. Vandaag zie ik dat anders. Maar elke mens is een product van zijn tijd. In mijn jeugd werden de Amerikanen, de Russen, het Vaticaan en de joden voor het lijden van de moslims verantwoordelijk gehouden. Ik heb me toen laten beïnvloeden door lastercampagnes en samenzweringstheorieën.
Waarom bent u van mening veranderd?
GÜLEN: Mijn persoonlijke contacten met christenen en joden hebben me geleerd dat ik mijn denken moest corrigeren. In elke religie zijn er mensen die als slecht voorbeeld gelden, en anderen die een goed voorbeeld zijn. Het komt er niet op aan of iemand al dan niet moslim is. Het komt erop aan hoe hij handelt.
DOOR EVELYN FINGER
‘Wie politiek en religie door elkaar haalt, beschadigt beide, en dan vooral de religie.’
‘Als ze me zouden willen uitleveren, betaal ik zelf mijn ticket naar Turkije. Ik ben 78 jaar oud, ik ben niet bang voor de dood.’
