‘Andres Serrano, ongecensureerd: geruchtmakende foto’s met diepgang’

Andres Serrano is wereldberoemd of berucht vanwege zijn soms choquerende beelden. De Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel tonen nu het eerste grote totaalbeeld van zijn oeuvre. Ongecensureerd.

Andres Serrano (New York, 1950) is de zoon van een Hondurese immigrant en een Afro-Cubaanse moeder. Vanaf zijn prille jeugd was hij geboeid door de kunst van de Renaissance en in het bijzonder door haar religieuze iconografie. Het zijn fundamentele elementen die zijn fotografisch werk sterk beïnvloed hebben. Hij is nu wereldberoemd of berucht omwille van zijn soms choquerende beelden wat trouwens niet belet heeft dat hij tientallen prijzen behaalde en honderden tentoonstellingen op zijn curriculum kan schrijven. Maar nu tonen de Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel het eerste grote totaalbeeld van zijn oeuvre. Ongecensureerd.

Ongecensureerd omdat Serrano vaak als een provocateur weggezet wordt maar, alhoewel hij dat in zekere zin ook is, toch loopt als een continuiteit in zijn werk een diep religieus aspect dat niet altijd correspondeert met de gangbare normen. Men verkijkt zich maar al te graag op het uitdagende van bepaalde foto’s maar er is bij hem meer aan de hand. Het valt niet te ontkennen dat hij een ambivalentie meedraagt die gevoed wordt door zijn afkomst enerzijds, zijn affectie/weerstand met het religieuze en zijn schilderkunstige achtergrond waarmee hij zijn carrière wilde beginnen.

Al die elementen zitten gemixt in zijn oeuvre dat hij in reeksen opdeelt en die, ieder van hen, variaties op een thema tonen. Zo heeft hij, speciaal voor Brussel, een serie gemaakt over daklozen “Denizens of Brussels”. De titel “Denizens” betekent “een persoon, dier of plant die leeft of gevonden wordt op een bijzondere plaats of streek waar hij of het niet thuis hoort”. Grote foto’s zouden worden opgehangen zowel in de tentoonstelling als in bushokjes en andere publieke plaatsen voorbehouden aan affichages. Zo wilde hij de voorbijgangers uitnodigen (verplichten) om naar diegenen te kijken die men op de straatvloer niet meer ziet of wil zien. Zijn altruïsme gaat hier zo ver dat hij de geportretteerden betaalde voor de “fotosessie” en hij hen beloofde dat geen enkele foto zou worden verkocht. Dat is een belangrijk statement voor Serrano en het is tevens een rode draad die door zijn werk gespannen is. Hoe cru en vaak schandaliserend hij bepaalde onderwerpen behandeld, de attente toeschouwer zal in alle foto’s een soort erbarmen kunnen waarnemen. Een betrokkenheid die het “scandaleuze” sterk relativeert en in een specifieke context moet gelezen of gezien worden.

Bloed, sperma en excrementen

Vooral in de Verenigde Staten zijn bepaalde foto’s meer dan controversieel omdat bepaalde segmenten van de bevolking (waaronder veel Donald Trump-aanhangers) hypocriete “verdedigers” van hoger gestemde morele waarden zijn. En omdat bepaalde foto’s van Serrano als blasfemisch geïnterpreteerd worden is hij persona non grata in sommige segmenten van het publiek. De tentoonstelling in Brussel is ongeremd samengesteld en zo kunnen we er ons zelf rekenschap van geven of die oekazes tegen de kunstenaar gegrond zijn of niet. Bovendien kunnen sommige van zijn werken ook gelezen worden als politieke statements en ook daar kunnen bepaalde conservatieve bevolkingsgroepen in Amerika niet mee om. Politiek niet in de zin van een engagement voor een idee maar integendeel door een afwezigheid van opinies, door het bewust afwijzen van keuze en oordeel, kortom van een moreel standpunt.

Hij schuwt er niet voor om zowel de meest verheven als de meest verwerpelijke onderwerpen aan te pakken. Bloed, sperma, excrementen en wat nog meer aan “viezigheid” roepen bij hem (zoals bij Jan Fabre mutaties mutandis) de levensfuncties van de mens op. Het zijn elementen van het leven die aan de mens geschonken werden en die ermee moet weten om te springen. Wil hij het gekregen lichaam doden, kwetsen, versieren of verbergen, dan is dat een persoonlijke kwestie, dan is dat vrije wilsuiting zoals het ook een vrije keuze van de fotograaf is om die te tonen. Maar altijd is er dat christelijk begrip “compassie”, mededogen, dat, soms expliciet soms impliciet, in zijn werk aanwezig is.

Van de KKK tot het lijkenhuis

Fotografisch is het werk van Serrano gewoon verbluffend. Vaak op grote formaten en haarscherp worden de diverse thema’s gepresenteerd. Die zijn samengebracht in reeksen waarbij niet zozeer een onderling verband moet worden gezocht maar een poging om het onderwerp in diverse facetten te vangen. Neem nu “The Klan”, een aantal portretten van leden van de KKK die schuil gaan achter hun beruchte witte kappen. Het spel van de anonimiteit en de ogen door de kijkgaten is niet zomaar typerend voor de sekte maar wordt bij Serrano een gelegenheid om een esthetische oefening te tonen hoe hij met wit en een spaarzaam kleurelement kan omgaan.

Hetzelfde voor de reeks “The Morgue”, een lijkenhuis waar hij de gruwel van moord of zelfmoord opheft tot een artistieke benadering die haast zuiver esthetisch wordt. “The other Christ”, een foto die op de affiche prijkt, is duidelijk geïnspireerd op Pietà’s van om de Vlaamse Primitieven maar draagt, zoals vele andere werken, een ambigue inhoud. Christus met doornenkroon wordt hier een zwarte man terwijl Maria een blanke blijft. De boodschap is duidelijk: tolerantie moet de basis zijn van het christendom en de verschillen tussen rassen en kleuren worden daardoor onbetekenend.

Een andere reeks handelt over Cuba waar de fotograaf twee keer verbleef in 2012. Het zijn heel persoonlijke indrukken via portretten en interieurs, los van de stereotiepe beelden die we van daar kennen. Dus geen opvallende Amerikaanse auto’s uit de jaren vijftig, geen suikerrietplantages, geen opvallende Castro affiches maar tedere portretten en simpele interieurs die een duidelijke reminiscentie vertonen met wat een schilder met het onderwerp zou doen. Daarmee is dan ook gesteld dat Serrano meer is dan een fotograaf want zijn oeuvre leunt picturaal sterk aan bij de instelling van een beeldend kunstenaar die met andere materialen zoekt naar de uitdrukking van zijn waarnemingen en gevoelens. Wat niet belet dat hij met de fotografie een niveau bereikt heeft dat vrijwel uniek is in de Amerikaanse en internationale kunstwereld.