Yuval Noah Harari ziet Poetin als de verliezer: 'Je mag de menselijke domheid nooit onderschatten'

Der Spiegel

08-03-2022, 21:00 Bijgewerkt op: 15-03-2022, 11:31

Voor de Israëlische historicus Yuval Noah Harari staat de toekomst van de mensheid op het spel in Oekraïne. ‘Alle verschrikkingen waarvan we dachten dat ze achter ons lagen, komen terug.’

De Israëlische historicus Yuval Noah Harari (46) is sinds zijn bestseller Sapiens: Een kleine geschiedenis van de mensheid een van de invloedrijkste intellectuelen van onze tijd. Als sterspreker over de problemen van deze wereld heeft Harari arena’s laten vollopen en mocht hij op gesprek bij politici als Emmanuel Macron, Angela Merkel en Christine Lagarde.

Meneer Harari, waarschijnlijk heeft geen enkele intellectueel meer wereldleiders ontmoet dan u. Hebt u ooit met Vladimir Poetin gesproken?

Yuval Noah Harari: Nee, dat heb ik niet.

Wat zou u anders tegen hem hebben gezegd?

Harari: Ik denk niet dat Poetin een persoon is die met woorden bereikt kan worden. Velen hebben dat al geprobeerd, mensen die wijzer en invloedrijker zijn dan ik. Het is overduidelijk dat hij niet luistert naar de stem van de rede.

Hoe voelde u zich toen u hoorde over de Russische aanval op Oekraïne?

Harari: Zoals de therapeut van een patiënt die net zelfmoord heeft gepleegd. Alle gesprekken zijn tevergeefs geweest.

In uw boeken bekijkt u de grote ontwikkelingslijnen van het mensdom. U wijst er ook telkens op dat de belangrijkste menselijke prestatie het overwinnen van oorlog is. Worden uw woorden ontkracht?

Harari: Ik heb ook altijd gezegd dat je de menselijke domheid nooit mag onderschatten. Met mijn uitspraak dat de voorbije decennia de meest vreedzame periode in de menselijke geschiedenis waren, wilde ik degenen tegenspreken die de oorlog als een onvermijdelijke natuurwet zien. Er is een denkstroming die vindt dat de wereld een jungle is, altijd al geweest, en dat het enige wat mensen ervan weerhoudt elkaar af te maken, militaire macht en afschrikking is.

Bevinden we ons nu weer in de jungle?

Harari: Ik zeg dat de mens de wet van de jungle heeft overwonnen, maar hij draagt nog steeds de verantwoordelijkheid voor de keuze tussen een nieuwe oorlog of vrede. Ik heb nooit gezegd dat er geen grote oorlogen meer kunnen komen. Maar de zekerheid heeft plaatsgemaakt voor de mogelijkheid. Gedurende het grootste deel van zijn geschiedenis moest de mens er op elk moment rekening mee houden dat zijn buren zouden aanvallen, dat zijn land geplunderd en hij en zijn familie vermoord zouden worden. Sinds 1945 is Europa erin geslaagd duurzame vrede te brengen op een continent dat eeuwenlang bijna onophoudelijk in gruwelijke oorlogen verwikkeld was. De jungle-benadering, die zegt dat oorlog gewoon in onze natuur zit, is niet alleen onvolkomen, maar ontslaat mensen ook van verantwoordelijkheid voor hun keuzes. Als oorlog een menselijke constante is, dan is deze oorlog ook niet de schuld van Poetin. Terwijl de oorlog in Oekraïne duidelijk de verantwoordelijkheid van één enkel individu is. Er is precies één persoon in deze wereld die deze oorlog koste wat het kost heeft gewild, en dat is Vladimir Poetin.

Overal ter wereld zal meer geld naar bewapening stromen in plaats van naar de bestrijding van de klimaatverandering.

Op welke grote veranderingen moeten we ons in dit nieuwe tijdperk voorbereiden?

Harari: De Russische aanval op Oekraïne raakt in principe elk van ons. Als het weer mogelijk wordt dat de sterkere de zwakkere vermorzelt, verandert dat ons hele leven. Het eerste gevolg is al zichtbaar: de budgetten worden anders verdeeld, er vloeit meer geld naar bewapening – geld dat dan elders ontbreekt. Miljoenen en miljarden die bestemd zouden moeten zijn voor onderwijs, gezondheidszorg en sociale zekerheid worden nu gebruikt voor de financiering van tanks, bommen en cyberwapens. Overal ter wereld zal meer geld naar bewapening stromen in plaats van naar de bestrijding van de klimaatverandering. En de oorlog is nauwelijks begonnen en er is alweer sprake van de inzet van kernwapens. Alle verschrikkingen waarvan we dachten dat ze achter ons lagen, komen nu terug. Helaas zijn er veel wijze mensen nodig om vrede te sluiten, en er is maar één booswicht nodig om een oorlog uit te lokken. Je kunt iemand niet dwingen om vrede te sluiten, maar die ene persoon kan ons wel dwingen om oorlog te voeren.

Tegelijkertijd zegt u ook dat Poetin deze oorlog al verloren heeft. Waarom vindt u dat?

Harari: Ik bedoel daar niet mee de strijd om de grond. Poetin kan misschien heel Oekraïne veroveren, maar niet het Oekraïense volk. Dat bleek al uit het heldhaftige verzet van de eerste dagen. Een territoriale oorlog winnen betekent niet alleen het land bezetten, maar het ook behouden. We hebben in Vietnam, in Afghanistan en op veel andere plaatsen gezien hoe moeilijk, hoe onmogelijk dat is. Toen Poetin zijn invasie plande, kon hij van een aantal zaken zeker zijn: hij wist dat zijn leger sterker is dan het Oekraïense. Hij wist dat de NAVO geen troepen zou sturen. Hij ging ervan uit dat de afhankelijkheid van zijn olie en gas een aantal westerse landen voor strenge sancties zou doen terugschrikken. Maar hij wist niet hoe de Oekraïners op de bezetting zouden reageren. Dat was een grote onbekende.

Het lijkt erop dat hij op een snelle overgave gerekend heeft.

Harari: Poetin leeft in een fantasiewereld. Hij schijnt werkelijk te geloven dat er geen Oekraïense natie, geen Oekraïens volk bestaat. Dat Oekraïne eigenlijk Russisch is. In zijn ogen is alleen die kleine kliek aan het hoofd van Oekraïne de reden waarom het land niet met Rusland verenigd is. Hij bestempelt de politici rond president Zelensky als nazi’s of vernedert ze als junks. Hij denkt werkelijk dat hij deze regering zomaar kan uitschakelen, kan laten vermoorden, en dat het Oekraïense volk vervolgens gelukkig en uit vrije wil zal terugkeren in de Russische schoot. De voorbije week is duidelijk geworden dat hij zich daarin helemaal vergist. Oekraïne is niet alleen een echte natie, de Oekraïners vechten ook als leeuwen voor hun land, voor hun vrijheid. Ze beschouwen zichzelf niet als Russen, ze willen geen deel uitmaken van Rusland. Het lijkt er alleen op dat Poetin dat niet snapt.

Onlangs schreef u in een essay dat Poetin een overwinning met ‘relatief weinig bloedvergieten’ en een bezetting met ‘relatief weinig haat’ nodig heeft om te slagen in Oekraïne. Waarom denkt u dat? Hij kan de overwinning ook behalen met beestachtig geweld, met honderdduizenden slachtoffers. Hij leeft in de jungle. Hij lijkt onverschillig voor menselijk leed.

Harari: Mijn hoop is dat het Russische volk dat niet zal toestaan. Het is waar dat je alleen maar naar Syrië hoeft te kijken om te zien tot welke gruwel dit kan leiden. Daar zijn duizenden mensen omgekomen bij het beleg van Homs of in de strijd om Aleppo. Ook dat heeft Poetin gedaan en geregisseerd. Maar de slachting gebeurde ver weg, vanuit Rusland bekeken, in het Midden-Oosten, en de grondtroepen waren geen Russische soldaten maar Syriërs. Het is iets heel anders om voor je eigen deur te moorden, mensen te doden die je even tevoren nog als verwanten, als familie beschouwde.

U zegt dat naties zijn opgebouwd uit verhalen, narratieven. Welke geschiedenis vertelt Oekraïne in deze oorlog, wat is het Russische verhaal?

Harari: Poetins verhaal is dat de Tweede Wereldoorlog zich herhaalt, dat Rusland wordt bedreigd en zich moet verdedigen. Niemand buiten Rusland gelooft dat verhaal nog. Maar in Oekraïne gebeuren nu elke dag zaken die de mensen over vele jaren nog zullen vertellen. Er zijn burgers die proberen Russische tanks tegen te houden door ongewapend op de weg te gaan staan. Er is de heldhaftige president, die op het aanbod van de Amerikanen om te evacueren reageert door te zeggen dat hij geen lift nodig heeft maar munitie. Zo zijn er de Oekraïense bewakers op Slangeneiland die een Russisch oorlogsschip dat hen oproept zich over te geven, via de radio een fuck you! terugsturen. Zulke verhalen worden nationale mythen.

Denkt u dat er voor het Westen een rode lijn komt, een punt waarop de NAVO niet langer kan toekijken? Als bijvoorbeeld tienduizenden Oekraïense burgers sterven?

Harari: Ik weet het niet.

Dat zou een Derde Wereldoorlog betekenen.

Harari: Dat kan niemand willen. Maar veel dingen die lang als onmogelijk werden beschouwd, zijn nu wel mogelijk. Finland en Zweden sturen wapens naar Oekraïne en willen plotseling lid worden van de NAVO. Duitsland verveelvoudigt in één dag zijn defensiebudget. De sancties van het Westen waren veel zwaarder, uniformer en sneller dan verwacht, ook sneller dan de Europeanen zelf hadden verwacht.

Voor het begin van de oorlog was Duitsland zeer terughoudend. Wat vond u daarvan?

Harari: Zolang de oorlog niet begonnen was, hoopte iedereen dat hij nog voorkomen kon worden. Er werd gepraat en gepraat. We hebben dit in de geschiedenis vaak gezien: democratieën willen geen oorlog, dus zoeken ze eerst toenadering. Dictators vatten dat ten onrechte op als zwakte. Maar Duitsland moet eens ophouden met altijd te verwijzen naar de last van het verleden. Dat het niets met oorlog te maken wil hebben wegens de herinnering aan de Tweede Wereldoorlog. Als Jood en Israëliër en als kleinkind van Holocaust-overlevenden kan ik de Duitsers zeggen: wij weten dat jullie geen nazi’s zijn. Jullie hoeven dat niet meer te bewijzen. Duitsland moet nu opstaan en het voortouw nemen, want het is in deze situatie de leider van Europa. Als ik er van één land op vertrouw dat het geen nazimisdaden zal begaan, is het Duitsland.

Uw vaderland, Israël, heeft nooit de jungle kunnen verlaten en kent de permanente staat van oorlog. Hoe kijkt men in Israël aan tegen de Russische aanval op Oekraïne?

Harari: Israël beweegt zich politiek gezien vanwege de Russische aanwezigheid in buurland Syrië op zeer glad ijs. In tegenstelling tot Europa heeft Israël geen Russische vluchten verboden. Er zijn een groot aantal Joden van Sovjet-Russische afkomst in Israël. Tot voor kort werden ze allemaal gewoon ‘Russen’ genoemd, maar nu vraag je je af: wacht eens even, waar komen onze ‘Russen’ eigenlijk vandaan? En uiteraard hebben de meesten Oekraïense en geen Russische roots. Tot de bolsjewistische revolutie konden er in het grootste deel van Rusland gewoon geen Joden wonen, historisch gezien woonden zij in Oekraïne en Litouwen. Daar wordt nu veel over gesproken, over onze historische banden met Oekraïne. Er wordt een enorme golf Joodse vluchtelingen verwacht.

U hebt op het World Economic Forum in Davos een lezing gehouden met als titel: ‘Hoe de 21e eeuw te overleven’. Het ging vooral over hoe om te gaan met ecologische en technologische bedreigingen. Moet u uw antwoorden nu herzien?

Harari: Ik heb gezegd dat het afhangt van de plaats waar je woont. In sommige landen moet je leren programmeren, in andere een kalasjnikov hanteren. Voor dat laatste had ik niet Europa in gedachten, maar dat kan nu realiteit worden. Veel van de dingen die ik de afgelopen jaren heb geschreven en waarover ik heb nagedacht, komen door de situatie in Oekraïne in een somberder daglicht te staan – of je nu denkt aan de strijd tegen de klimaatverandering of de beheersing van kunstmatige intelligentie en informatietechnologieën. Ik kan me voorstellen dat we een wapenwedloop krijgen op dat soort terreinen, bijvoorbeeld verhoogde inspanningen om killer robots te ontwerpen of om kunstmatige intelligentie militair in te zetten. Het zal moeilijk zijn daar regels voor vast te leggen. Iedereen zal zeggen dat we dat niet willen doen, maar de vijand is er al mee bezig, dus moeten wij het ook doen. We zitten weer in die spiraal.

Hebt u misschien een hoopvolle gedachte ter afsluiting?

Harari: Het Manhattanproject van de Tweede Wereldoorlog bracht ons de atoombom. Het Manhattanproject van deze oorlog zou groen kunnen zijn. De Russische economie is gebouwd op olie en gas, daar moeten we vanaf. De groene energierevolutie moet er hoe dan ook komen, Poetins oorlog kan die versnellen.

Door Guido Mingels / Der Spiegel