De Frans-Israëlische sociologe Eva Illouz ziet Israël, na de terreur van 7 oktober 2023, in een diepe morele en politieke crisis. Ze houdt premier Benjamin Netanyahu verantwoordelijk voor de radicalisering én voor de aanval van Hamas, maar uit ook kritiek op links in Europa en de Verenigde Staten. ‘Antizionisme is vermomd antisemitisme.’
Eva Illouz (64) is hoogleraar aan de Hogeschool voor Sociale Wetenschappen in Parijs, waar ze sinds 2023 woont. De Frans-Israëlische sociologe behoorde lange tijd tot de scherpste critici van de Israëlische regering.
In maart werd haar de toekenning van de Israëlprijs, de hoogste staatsprijs van het land, geweigerd. Minister van Onderwijs Yoav Kisch gaf als reden dat Illouz in 2021 een open brief had ondertekend aan Fatou Bensouda, de toenmalige hoofdaanklager van het Internationaal Strafhof, met de oproep niet op de Israëlische autoriteiten te vertrouwen bij het onderzoek naar mogelijke oorlogsmisdaden. Illouz weigerde haar handtekening in te trekken.
Ze reist geregeld naar Israël en publiceerde recent een essay getiteld De 8e oktober, waarin ze ingaat op het wereldwijd toenemende antisemitisme.
Twee jaar geleden, op 7 oktober 2023, vielen Hamas-terroristen Israël binnen, vermoordden ongeveer 1200 mensen en voerden 251 anderen als gijzelaars naar Gaza. Kort daarop begon de oorlog in de Gazastrook, die tot op de dag van vandaag voortduurt. Hoe is de samenleving sindsdien veranderd?’
Eva Illouz: Het willekeurige, brute bloedbad onder burgers heeft ons getoond hoe kwetsbaar we zijn. Het was een schok. De Israëli’s moesten eerst hun eigen gevoel van kracht herstellen en dat ook naar buiten uitstralen. Lange tijd leefden veel Israëli’s in een toestand van ontkenning met betrekking tot de Palestijnse kwestie. Dat werd versterkt door de bouw van de afscheidingsmuur tussen Israël en de Westelijke Jordaanoever sinds 2002, waardoor de Palestijnen grotendeels uit het publieke bewustzijn verdwenen.
Premier Benjamin Netanyahu dacht dat hij het land rust kon kopen. Op een bepaalde manier werkte dat. Mensen leidden een aangenaam leven, stuurden hun kinderen naar de universiteit, gingen op vakantie. De high-techindustrie bloeide. Nu is het voor iedereen duidelijk: het werkte niet.
Wat volgt op dit inzicht?
Illouz: Een deel van de bevolking gelooft dat alle middelen gerechtvaardigd zijn om Hamas uit te schakelen – ook de totale vernietiging van Gaza. Andere Israëli’s verlaten het land. Voor het eerst in de geschiedenis is het aantal mensen dat vertrekt groter dan het aantal immigranten. Weer anderen demonstreren dapper elke zaterdagavond tegen de regering. Voor hen heb ik respect. Zeventig procent van de Israëli’s wil dat deze oorlog stopt.
In Israël bestaat een cultus van kracht die is voortgesproten uit de collectieve ervaring van de Holocaust, uit de angst voor vernietiging. Die werd door de terreuraanval van Hamas opnieuw zeer concreet.
Illouz: Israëli’s en Joden in het algemeen zijn meervoudig getraumatiseerd. Dat is geen excuus en mag ook niet als vrijbrief dienen. Maar het kan ook niet genegeerd worden. President Roosevelt, de Britten in het mandaatgebied Palestina en ook de Arabieren wisten wat er met Joden in nazi-Duitsland gebeurde. Toch werden Joodse vluchtelingen afgewezen. Dan is het begrijpelijk dat Israëli’s niet op de goedheid van de wereld rekenen. Lang vóór 7 oktober werd Israël geregeld met raketten bestookt – in het noorden door Hezbollah, in het zuiden door Hamas. Sinds 7 oktober leeft het gevoel: genoeg is genoeg. Stel je voor dat België jarenlang dagelijks Parijs zou beschieten. Hoe zou Frankrijk dan reageren? Israëli’s voelen zich elke dag bedreigd – als ze naar bed gaan, op het werk, in de auto. Sinds 7 oktober wordt het conflict als een overlevingsstrijd ervaren. De extreemrechtsen in de regering dromen nu van een etnische zuivering.
Donald Trump heeft net een 20-puntenvredesplan voor Gaza Israël gepresenteerd. Alle gijzelaars zouden worden vrijgelaten, Hamas ontwapend, en een door Trump geleide vredesraad zou toezicht houden op een regering van experts. Meerdere Arabische landen hebben daarmee ingestemd, en ook Netanyahu. Is dit een historische kans?
Illouz: Hamas moet het plan accepteren, maar op dit moment is het nog onduidelijk. Het is een goed beginpunt, maar geen eindpunt. Je hebt alle andere regionale actoren nodig: Saudi-Arabië, Libanon, Syrië. Als het niet lukt, wil ik me niet voorstellen dat Israël Gaza weer gaat bezetten. Dat zou een catastrofe zijn. Maar als het lukt en anderen zich aansluiten, dan is dat de kans om Iran echt te verslaan. Dan zouden Israëli’s voor het eerst zonder angst kunnen leven.
Waarop kan het plan nog stuklopen?
Illouz: Er liggen nog heel veel obstakels op de weg.
De beelden van de oorlog in Gaza gaan de wereld rond. Ook in Israël ziet men ze. Hoe kunnen veel Israëli’s toch blijven rechtvaardigen wat daar gebeurt?’
Illouz: Lev Vygotski (Russisch onderwijs- en ontwikkelingspsycholoog van Joodse afkomst, nvdr) zei ooit: als je hongerig bij een chic restaurant aankomt, is dat niet dezelfde honger als die van iemand uit een arm dorp. Wat ik bedoel is dat het iets heel anders is om die verschrikkelijke beelden te zien als je leeft op een veilige plek in de Verenigde Staten of Europa – ver weg van de oorlog – dan als het huis van je buren door een Iraanse raket is weggevaagd, als je neef nog in een Hamas-tunnel zit of als je oma op 7 oktober in kibboets Be’eri werd vermoord.
In Israël rouwt bijna iedereen om iemand. Voor Israëli’s was 7 oktober wat Pearl Harbor was voor de Amerikanen. En hoe reageerden de Amerikanen? Ze keerden zich op wrede en beschamende wijze tegen hun eigen Japans-Amerikaanse burgers, bombardeerden Hiroshima en Nagasaki. Als een vijand zo heftig aanvalt, neemt de menselijkheid tegenover die vijand af.
De Israëlische psychologe Merav Roth vergeleek dit mechanisme met een auto-ongeluk: iemand die er middenin zit, denkt niet aan de andere kant.
Illouz: Men vraagt me vaak of Israëli’s verhard zijn. Oorlog verhardt iedereen. Dat is de normale toestand in oorlog, het tragische resultaat – niet iets wat bijzonder is aan Israëli’s. Bovendien leven de polygetraumatiseerde Israëli’s al zeventig jaar in een permanente oorlogssituatie. Daar hebben ze zelf niet voor gekozen, het is hen opgelegd. Dat heeft de harten verhard.
Kunt u dat toelichten?
Illouz: In het huidige publieke debat is er de neiging Israël als uniek, onmenselijk en kwaadaardig af te schilderen. Maar Israëli’s zijn zoals anderen, niet slechter. Ik herinner me weinig oorlogen die bijzonder menselijk waren. Europa en de VS hebben in dat opzicht een desastreus verleden en zijn het minst geschikt om lessen te geven. Tegelijkertijd is de geschiedenis van de Joden uniek. Israël bevindt zich geografisch in een vijandige omgeving. Dat verklaart waarom men vertrouwt op macht, geweld en kracht. De angst voor uitroeiing achtervolgt hen.
‘Israëlische academici en kunstenaars boycotten bevredigt het geweten van linkse westerlingen, maar het speelt Netanyahu in de kaart.’
De oorlogsvoering in Gaza heeft het aanzien van Israël in de wereld zwaar beschadigd.
Illouz: Er bestaat helemaal geen twijfel over dat Israël wordt geregeerd door extremisten, die vroeger een marginale minderheid vormden en nu centrale machtsposities bekleden. Netanyahu heeft hen en hun opvattingen genormaliseerd. Deze mensen hebben geen politiek of moreel kompas. Maar moet Israël daarom als pariastaat behandeld worden? Israël is niet Iran. Dat wil ik benadrukken. We moeten alle diplomatieke middelen uitputten om Israël in te perken, maar het land tot paria uitroepen helpt niemand, zeker ook de Palestijnen niet. Israëlische academici en kunstenaars boycotten bevredigt enkel het geweten van linkse westerlingen, maar het speelt Netanyahu in de kaart.
Andere staten zoals Iran of Rusland, deels ook Syrië, kregen in tegenstelling tot Israël wel zware sancties opgelegd van Europa en de VS.
Illouz: Rusland heeft een ander land aangevallen. Basjar al-Assad heeft honderdduizenden Syriërs gedood. Iran executeert jaarlijks honderden mensen omdat ze tegen het regime zijn. Het is verantwoordelijk voor talloze terreuraanslagen wereldwijd. Iraanse of Russische dissidente filmmakers en auteurs genieten internationaal groot aanzien, ze worden geprezen om hun verzet. Bij Israëli’s is dat anders, ook als ze kritiek hebben op hun regering. Ze gelden van nature als slecht.
Sancties tegen Israël: wat kunnen we leren uit de strijd tegen het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime?
Onlangs besloot een Griekse uitgeverij uw boeken niet meer uit te geven, uit solidariteit met de Palestijnen. Raakt die boycot u ook persoonlijk?
Illouz: Dat is nog een bewijs dat links zich opnieuw moet uitvinden. Als een linkse publicist zich net zo gedraagt als de ultrarechtse Israëlische minister die verhinderde dat ik de Israëlprijs kreeg, dan toont dat dat er iets mis is met links.
Was er iets wat u bijzonder raakte bij uw recentste bezoek aan Israël?
Illouz: Ja. De hopeloosheid van mijn volk, van degenen die vrede willen. Ze zijn hun geloof in de toekomst kwijtgeraakt. Als je je geen toekomst meer kunt voorstellen, heb je alles verloren. Maar als het plan van Trump werkt of begint te werken, wie weet – misschien wekt het opnieuw hoop. Hoop is een beslissende hulpbron in de politiek.
Veel Israëli’s reizen liever niet meer naar het buitenland, ook niet naar Europese hoofdsteden. De wereld wordt voor hen steeds kleiner.
Illouz: Veel Israëli’s voelen zich gevangen tussen een extremistische regering en de afwijzing door de rest van de wereld.
De staat die na de Tweede Wereldoorlog een toevluchtsoord werd voor overlevenden van de Holocaust, wordt vandaag zelf van genocide beschuldigd.
Illouz: Het begrip genocide stemt me sceptisch. Waarom moet men dat woord gebruiken, zolang er nog geen uitspraak van het Internationaal Strafhof is? Waarom niet andere begrippen gebruiken, zoals ‘oorlogsmisdaden’ of ‘misdaden tegen de menselijkheid’? Het woord doet me denken aan ‘deïcide’, de moord op God, het misdrijf waarvan Joden altijd al beschuldigd werden. Al op 10 oktober 2023 sprak de Palestijnse vertegenwoordiger bij de Verenigde Naties van een genocide.
Omdat Israëlische ministers toen al de totale belegering en vernietiging van Gaza aankondigden.
Illouz: Het woord is een politiek wapen, en de poging om het met Israël te verbinden bleef lange tijd zonder succes. Dit keer werkte het wel, ook omdat Israël dit narratief onbedoeld zelf versterkt heeft.
Veel volkenrechtdeskundigen spreken intussen van genocide.
Illouz: Ik wil deze oorlog, die ik niet meer acceptabel of begrijpelijk vind, zeker niet goedpraten. Het gaat me er gewoon om precies te zijn. Als het Internationaal Gerechtshof tot de conclusie komt dat het genocide was, dan accepteer ik dat en veroordeel ik de genocide. Maar tot die tijd roep ik op tot voorzichtigheid. Wat extremistische politici uiten en wat het leger doet, zijn twee verschillende dingen.
Hoelang duurde het voor de VN in het geval van Rwanda van genocide sprak? Zeven maanden. Toen het geweld begon, werden de blauwhelmen teruggetrokken. Men ging uit van een burgeroorlog. De oorlog in Gaza heeft het leven van de Palestijnen daar moeilijk tot onmogelijk gemaakt, de vernietiging van de infrastructuur is ongelooflijk. Maar er moet een nuchtere evaluatie plaatsvinden van wat Israël in Gaza doet, vrij van de gebruikelijke antisemitische demonisering.
Het lijden van de burgerbevolking in Gaza valt op geen enkele manier meer te rechtvaardigen. Wat heeft dat met antisemitisme te maken?
Illouz: Wanneer verkeerde woorden worden gebruikt en beschuldigingen worden geuit die zelfs door felle critici van de huidige regering gemakkelijk als antisemitisch kunnen worden geïnterpreteerd, dan luisteren Israëli’s helemaal niet meer. In plaats van Israël te demoniseren, moet men de hand reiken aan degenen die tegen deze regering zijn, die vrede willen. Men moet hen helpen, hen versterken. In plaats daarvan heeft de wereld, vooral links, de oppositie in Israël geïsoleerd en verzwakt.
‘Delen van de Europese en Amerikaanse linkerzijde zijn niet geïnteresseerd in vrede, maar in haat. Ze hebben bijgedragen aan de radicalisering van beide partijen.’
Waarom zou de mondiale linkerzijde medeverantwoordelijk zijn voor de situatie in Israël?
Illouz: Delen van de Europese en Amerikaanse linkerzijde zijn niet geïnteresseerd in vrede, maar in haat. Ze hebben bijgedragen aan de radicalisering van beide partijen. Van meet af aan hebben ze de gruwel van het bloedbad van 7 oktober ontkend. Ze hebben ontkend dat Hamas een genocidale tegenstander is. Ze hebben betwist dat Israël het recht heeft om te reageren en zich te verdedigen. Deze retoriek versterkt de haat. In plaats van Joden en Palestijnen dichter bij elkaar te brengen, drijft ze hen verder uiteen.
U was lange tijd een van de scherpste critici van de Israëlische regering en samenleving. Waarom bent u zoveel terughoudender geworden?’
Illouz: Tot 7 oktober was ik ervan overtuigd dat de Palestijnen een staat en vrede wilden. Vandaag ben ik daar niet meer zo zeker van. Hamas is geen antikoloniale verzetsbeweging. Ze willen de Joden uitroeien. Een land bekritiseren is iets anders dan oproepen tot zijn vernietiging. Veel mensen kunnen dat blijkbaar niet onderscheiden. Dan staat de Britse zanger Bobby Vylan op het podium en schreeuwt: ‘Dood aan de Israëlische strijdkrachten’, en duizenden in het publiek herhalen het. Traditionele progressieven in Israël zijn zo geschokt door die wereldwijde opleving van antisemitisme dat ze zich machteloos voelen.
Onmiddellijk na 7 oktober stond de wereld, vooral het Westen, toch duidelijk aan de kant van Israël?
Illouz: De regeringen in Europa en de VS toonden eerst grote solidariteit. Maar veel kunstenaars, academici en linkse activisten vonden niet dat Israël een reactie van medeleven verdiende. De petitie die op Harvard circuleerde, de anti-Israëldemonstraties in New York en Londen, zo kort na het bloedbad: ik noem dat ‘de schok van 8 oktober’. Er waren ook feministes – Judith Butler bijvoorbeeld – die ontkenden dat er seksueel geweld tegen vrouwen had plaatsgevonden, die om meer bewijs vroegen, ondanks al die rapporten. Ze creëerden een parallelle werkelijkheid. Als dat niet was gebeurd, zou de Joodse publieke opinie zich anders ontwikkeld hebben. Dan zou er meer verzet zijn geweest tegen het voortduren van de oorlog in Gaza.
De beschuldiging van antisemitisme wordt soms gebruikt om critici van Israëls optreden te diskwalificeren, waaronder ook mensenrechtenorganisaties of de VN. Waar trekt u de grens?
Illouz: Er bestaat een nieuwe, verwarrende vorm van antisemitisme, die zich historisch telkens opnieuw heeft aangepast. Vandaag komt hij in de gedaante van antizionisme…
Antisemitisme of antizionisme, Jood of Israëli: wat betekent het en waarom is het verschil belangrijk?
… een beweging die zich keert tegen de oprichting en het voortbestaan van een Joodse staat in het Midden-Oosten.
Illouz: Ze prediken het verdwijnen van een staat. Als de boodschap is dat Israël, in welke vorm dan ook, geen recht heeft om te bestaan, dan is dat antisemitisch. Antizionisme combineert de hartverwarmende retoriek van de mensenrechten met de demonisering van Israël. Waarom demonstreert niemand tegen wat er in Soedan gebeurt? Waarom is het alleen antizionisme waarvoor mensen bereid zijn de straat op te gaan? De haat tegenover Israël wordt tot deugd verheven.
‘Waarom is Israël het enige land ter wereld waarvan men de legitimiteit om te bestaan mag aanvechten?’
In mei schoot een 30-jarige Amerikaan in Washington D.C. een Joods echtpaar dood, beiden medewerkers van de Israëlische ambassade, terwijl hij riep: ‘Bevrijd Palestina!’ De Russisch-Amerikaanse schrijver en journalist Masha Gessen zei daarna dat men dit niet als antisemitisch moest bestempelen.
Illouz: Ik had vroeger veel waardering voor Masha Gessen. Maar zijn bewering dat men antisemitisme moet onderscheiden van antizionisme is het nieuwe leitmotiv van links geworden. Als Palestijnen antizionistisch zijn, kan ik dat begrijpen. Ze willen een stem, hun narratief legitimeren. Maar als een linkse Amerikaan antizionist is, gaat het om iets heel anders: hij etaleert daarmee zijn morele superioriteit.
Waarom is Israël het enige land ter wereld waarvan men de legitimiteit om te bestaan mag aanvechten? Zeggen dat dat echtpaar in Washington D.C. niet vanwege antisemitische motieven is gedood, creëert een rechtvaardiging om Joden te doden. Het is dan geen haatmisdrijf, maar een politiek feit. Antizionisme is vermomd antisemitisme.
Hoe moet Israël volgens u dan bekritiseerd worden?
Illouz: Zoals we de VS bekritiseerden voor de Vietnam- of de Irakoorlog, bijvoorbeeld. Israël mag niet wegkomen met oorlogsmisdaden. Israëlische daden moeten geanalyseerd, bekritiseerd, veroordeeld en eventueel bestraft worden, maar dan zonder te fantaseren over de zogenaamd uniek kwaadaardige aard van Israëli’s. We moeten leren over Israëli’s te spreken zoals over andere mensen die vreselijke dingen doen, zonder dat onderhuidse ressentiment.
Filosoof Judith Butler: ‘Ik ben een trotse Jood, maar ik schaam me voor de staat Israël’
Heeft u, na twee jaar oorlog, nog een toekomstvisie voor het Midden-Oosten? Vooral nu, na Trumps initiatief?
Illouz: Een utopische visie? Ja. Dat zou dan een soort Midden-Oosten-equivalent van de Europese Unie zijn. Maar de weg daarnaartoe is lang. Deze heropbouw vereist dat mensen niet verder ideologisch geïndoctrineerd worden, dat religieus extremisme geen heropleving kent en dat iedereen deelneemt aan economische ontwikkeling. In Gaza moet een nieuwe generatie opgroeien die niet in een nieuwe Hamas verandert. Ook Israëli’s moeten veranderen. Ze moeten hun eigen democratie versterken, ophouden de Palestijnen te demoniseren en voorzichtig leren weer vertrouwen te hebben in een vredesproces.
De regering-Netanyahu heeft maandenlang een wapenstilstand verhinderd. Nu heeft hij Trumps plan aanvaard, al bleef hij duidelijk terughoudend over bijvoorbeeld de terugtrekking van troepen.
Illouz: Netanyahu heeft Hamas versterkt ten koste van de Palestijnse Autoriteit. Vóór 7 oktober negeerde hij waarschuwingen voor een op handen zijnde aanval. Na 7 oktober toonde hij niet eens de menselijkheid om de families van de slachtoffers te troosten. Hij gaf geen prioriteit aan de terugkeer van de gijzelaars en brak het laatste staakt-het-vuren omdat dat in zijn eigen belang was. Ik kan niet zeggen in hoeverre hij zich voor dit plan inzet. Ik kan alleen zeggen dat ik hem en zijn coalitiepartners niet zou vertrouwen. Toch is het ook hier een kwestie van noodzaak om vrede te sluiten. Laten we hopen dat ze dat begrijpen.
‘Ik hoop dat Netanyahu ter verantwoording wordt geroepen. De geschiedenis zal streng over hem oordelen.’
Als het plan slaagt, zou dat Netanyahu rehabiliteren in de ogen van de Israëli’s?
Illouz: Ik hoop dat Netanyahu ter verantwoording wordt geroepen. De geschiedenis zal streng over hem oordelen, ook al vecht hij daartegen. Als sociologe verwijs ik altijd naar structuren, niet naar individuen, maar niet in dit specifieke geval. Netanyahu alleen is verantwoordelijk voor beide: de crisis en de catastrofe die Israël zijn overkomen. Een catastrofe is een gebeurtenis, zoals een aardbeving, zoals de Shoah. Je kunt ze niet beheersen. Een crisis daarentegen is een desoriëntatie over de eigen waarden, de identiteit, het gevoel van betekenis. Netanyahu is verantwoordelijk voor beide: de catastrofe van 7 oktober én de diepe morele en politieke crisis waarin Israël zich bevindt.
