Voormalig Sovjetleider Michail Gorbatsjov, de laatste president van de Sovjet-Unie, is overleden.
Dat meldden Russische media dinsdagnacht.
Volgens onder andere TASS en Interfax overleed Gorbatsjov op 91-jarige leeftijd in het ziekenhuis na een slepende ziekte. Hij zal worden begraven naast zijn echtgenote Raisa, die in 1999 overleed.
Even later werd het overlijden ook officieel bekendgemaakt. ‘Vanavond is, na een zware en langdurige ziekte, Michail Sergejevitsj Gorbatsjov overleden’, zo meldde het Centraal Klinisch Ziekenhuis (CCH) in de Russische hoofdstad Moskou.
In 1985 werd Gorbatsjov secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie en daarmee de facto leider. Hij werd in 1990 tot de laatste president van de Sovjet-Unie gekozen.
Gorbatsjov gaat de geschiedenis in als de grote hervormer van de Sovjet-Unie. Met trefwoorden perestrojka (hervorming) en glasnost (openheid) probeerde hij de structurele problemen van de communistische partij en van zijn land aan te pakken. Ook onderhandelde hij met de VS ontwapeningsakkoorden.
Zijn inspanningen om het politieke systeem te democratiseren en de economie te decentraliseren leidden tot de val van het communisme en de verbrokkeling van de Sovjet-Unie, maar ook tot het einde van het IJzeren Gordijn en van De Muur van Berlijn. Voor zijn aandeel in het beëindigden van de Koude Oorlog ontving hij in 1990 de Nobelprijs voor de Vrede.
De hereniging van Duitsland beschouwde Gorbatsjov later als een van zijn grootste verwezenlijkingen.
Boerenzoon
Gorbatsjov werd op 2 maart 1931 geboren in Privolnoje, in de regio Stavropol, aan de rand van de Kaukasus. De boerenzoon combineerde al op jonge leeftijd studies met werken: vanaf zijn dertiende bediende hij maaidorsers.
In 1950 trok hij naar de universiteit van Moskou, waar hij in 1955 afstudeerde in de rechten. Tijdens zijn studentenjaren leerde hij Raisa Tirarenko kennen. Ze trouwden in 1953 en kregen samen een kind, Irina. Het koppel zou bij elkaar blijven tot aan haar dood, in 1999.
Gorbatsjov klom snel op in de rangen van de Komsomol, de jeugdafdelingen van de communistische partij. In 1960 stond hij aan het hoofd van de Stavropolse regio van de Komsomol.
Vanaf 1962 maakte hij deel uit van het secretariaat van de communistische partij van Stavropol. Hij werd in die regio de verantwoordelijke voor administratiepersoneel, bedrijven en boerderijen. Tussen 1964 en 1967 combineerde Gorbatsjov dat werk met de studie landbouweconomie, aan het Landbouwinstituut van Stavropol.
Gorbatsjov had dan al lang de aandacht getrokken en werd in 1970 partijsecretaris van de communistische partij van Stavropol. Zeven jaar later verhuisde hij naar Moskou, nadat hij partijsecretaris (vergelijkbaar met een ministerfunctie) was geworden in het centraal comité. Hij werd belast met de landbouw. In 1980 werd hij het jongste lid van het politburo.
Democratisering
Op 11 maart 1985 volgde hij Konstantin Tsjernenko op als leider van de communistische partij, en werd hij dus de leider van de USSR. Als 54-jarige was hij relatief jong in vergelijking met zijn voorgangers.
Een half jaar na zijn aantreden, lanceerde hij de sleutelwoorden van zijn beleid: perestrojka (hervorming) en glasnost (openheid). Het land moest democratischer worden en de Russische economie moest evolueren in de richting van een open markteconomie.
De gewenste politieke openheid kwam er al vrij snel. Zo liet Gorbatsjov in 1986 Andrej Sacharov, een dissidente ex-Nobelprijswinnaar voor de Vrede, terugkeren uit ballingschap.
Die teneur van Gorbatsjov luidde het einde van de Koude Oorlog in en maakte een einde aan de wapenwedloop en de nucleaire dreiging. De belangrijkste mijlpaal was het INF-verdrag, over de beperking van de middellangeafstandsraketten in Europa. Samen met de Amerikaanse president Ronald Reagan ondertekende hij dat document op 8 december 1987.
In december 1988 kondigde de Opperste Sovjet in de Algemene Vergadering van de Verenigde Naties in New York aan dat hij eenzijdig 500.000 soldaten uit Europa zou terugtrekken.
In mei 1989 bracht Gorbatsjov een historisch bezoek aan China’s sterke man Deng Xiaoping. Hij slaagde erin om de betrekkingen tussen beide communistische landen opnieuw te normaliseren. Na zijn terugkomst werd hij door het Congres van Volksafgevaardigden voor vijf jaar benoemd tot staatshoofd.
In de maand juli van dat jaar formuleerde hij voor de Raad van Europa zijn idee van een ‘gemeenschappelijk Europees huis’. Daarmee verliet hij officieel de ‘Brezjnev-doctrine’. Moskou zou zich voortaan niet meer inlaten met de binnenlandse politiek van de Oost-Europese landen. Dit bracht een golf van democratisering teweeg in het Oostblok. In de meeste gevallen – enkel in Roemenië niet – gebeurde dit ook opvallend vreedzaam.
Nog in 1989 maakte Gorbatsjov een eind aan de Sovjetbezetting in Afghanistan.
In februari 1990 opende het centraal comité van de communistische partij de weg naar een meerpartijenstelsel en een presidentieel stelsel in de USSR. Het parlement verkoos Gorbatsjov op 15 maart 1990 tot eerste president van het land.
Voor al deze verwezenlijkingen werd hij op 15 oktober 1990 bekroond met de Nobelprijs voor de Vrede. ‘Gorbi’ bevond zich toen op het toppunt van zijn roem.
Nationalisme en staatsgreep
Maar intussen kwamen de ongewenste gevolgen van zijn beleid stilaan aan de oppervlakte. De politieke openheid liet immers de jarenlang onderdrukte nationalistische gevoelens weer oplaaien in de deelrepublieken. Die vonden het huidige beleid nog niet ver genoeg gaan en eisten een grotere onafhankelijkheid van Moskou. Het werd steeds duidelijker dat Gorbatsjov een proces in gang had gezet, dat hij zelf niet meer kon beheersen en dat uiteindelijk zou leiden tot de ondergang van de Sovjet-Unie.
Dat was ook de vrees van een groep meer behoudsgezinde Sovjets, onder leiding van vice-president Gennadi Janajev. Uit onvrede met de te radicale koers van hun president, organiseerden zij een staatsgreep op 19 augustus 1991. Gorbatsjov werd gedurende drie dagen onder huisarrest geplaatst in zijn vakantieverblijf in de Krim. Ze verklaarden dat Gorbatsjov te ziek was om nog verder te regeren. Janajev nam al zijn taken over.
Maar de bevolking pikte deze staatsgreep niet. In Moskou en Leningrad (nu Sint-Petersburg) kwamen meer dan honderdduizend demonstranten op straat, om hun ongenoegen te uiten. Onder druk van de vele protestacties, aangevoerd door de Russische president Boris Jeltsin, moesten de coupplegers uiteindelijk inbinden.
Jeltsin neemt over
Op 21 augustus kon Gorbatsjov zijn plaats als president weer innemen. Maar voortaan lag de echte macht niet meer bij hem, maar bij Jeltsin. Die schafte kort daarop de communistische partij af en vanaf dan was de evolutie naar een grotere autonomie voor de deelstaten niet meer te stoppen.
Tegen december 1991 hadden alle deelrepublieken hun onafhankelijkheid uitgeroepen. Onder leiding van Jeltsin richtten de deelrepublieken op 8 december het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) op. Daarmee annuleerden ze ook het Unieverdrag uit 1922, over de samenstelling van de Sovjet-Unie. Gorbatsjov wist zich verslagen en trad op kerstdag 1991 af als Sovjetpresident. Dat betekende meteen ook het einde van de Sovjet-Unie.
Bijna onmiddellijk na zijn presidentschap werd Gorbi voorzitter van de door hem opgerichte Gorbachev Foundation, een ngo die zijn politieke ideeën probeert uit te dragen. Hij bleef actief in de politiek. In 1996 stelde de man zich kandidaat voor het Russische presidentschap, maar hij haalde slechts 0,5 procent van de stemmen. Hij stond daarna ook vier jaar aan het hoofd van de Sociaal-Democratische Partij van Rusland (van 2001 tot 2004).
Hij was al een tijd van het politieke voorplan verdwenen. Gorbatsjov was in het Westen ontzettend populair. In eigen land was dat echter niet het geval, omdat hem verweten werd dat hij Ruslands status van internationale grootmacht heeft weggegooid
Herlees een interview dat Knack in 2019 publiceerde: Michail Gorbatsjov: ‘Een terugkeer van de Koude Oorlog wens ik niemand toe’
Lees ook: Reacties na overlijden Gorbatsjov: ‘Hij maakte een vrij Europa mogelijk’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier